تلفیق تاریخ و عنصر تخیل در رمان‌ های مذهبی

 پارسی‌نژاد در گفت‌وگوی اختصاصی با «جام‌جم» از چالش‌ها، حساسیت‌ها و استقبال کم‌نظیر مخاطبان از این پروژه و از تجربه‌های گروه نویسندگان در روایت‌پردازی زندگی معصومین و صحابه سخن می‌گوید. مجموعه‌ای که قرار است افق تازه‌ای در ادبیات دینی و داستانی ایران بگشاید. 

جناب آقای پارسی‌نژاد، بسیار سپاسگزارم که وقت ارزشمندتان را در اختیار ما قرار دادید. لطفا در ابتدا بفرمایید ایده اولیه این مجموعه کتاب‌ها چگونه شکل گرفت و هدف اصلی آن چه بود؟
حدود چهار سال پیش بود که از انتشارات «به‌نشر» (وابسته به آستان قدس رضوی) با من تماس گرفتند و از طرحی گفتند که بنا داشتند طی آن، آثاری درباره زندگی ائمه علیهم‌السلام خلق کنند. نکته مهم طرح‌شده از سوی این دوستان این بود که قصد داشتند این آثار را در قالب رمان تولید کنند؛ و صرفا به‌دنبال این نبودند که زندگی‌نامه داستانی به سبک مرسوم که کل زندگی یا بخشی از زندگی یک شخصیت برجسته را روایت می‌کند، خلق کنند. در حقیقت هدف این بود که این آثار فراتر از روایت‌های معمول باشند و در عین پایبندی به مستندات تاریخی، عنصر تخیل نقش محوری در آن‌ها داشته باشد. این رویکرد به ما این امکان و ظرفیت را می‌داد تا بتوانیم حتی شخصیت‌های تخیلی را در قالب این داستان‌ها بگنجانیم. برای نمونه، در رمانی که درباره حضرت فاطمه (س) نوشته شده، شخصیت اصلی داستان یک زن بادیه‌نشین است که تحت تأثیر حوادث مهمی قرار می‌گیرد و زندگی‌اش با جریان داستان و شخصیت‌های تاریخی گره می‌خورد. در واقع نویسنده اثر هوشمندانه حقایق تاریخی پیرامون حضرت را با عنصر تخیل در قالب رمان تلفیق کرده است. در آثاری که تا کنون خلق شده و از این به بعد خلق خواهد شد، جدای توجه به حوادث و کنش‌های داستانی به فضاسازی، توصیف مناطق جغرافیایی، پوشش، تغذیه، فرهنگ، جریان‌های سیاسی دوران و... توجه شده است. 

این‌گونه که می‌گویید در خلق این رمان‌ها، عنصر تخیل نقش مهمی دارد. لطفا بفرمائید چگونه میان واقعیت تاریخی و تخیل تعادل برقرار کردید تا هم نکات اساسی این روایت‌ها حفظ شود و هم بتوان با استفاده از عنصر تخیل، آثار جذاب و خواندنی تولید کرد؟
رعایت اصول اساسی مستند‌سازی و حقیقت‌مانندی پیرامون زندگی و عملکرد امامان معصوم (ع) همواره برای‌مان مهم بوده و هست؛ لذا معیار اصلی ما هنگام روایت حوادث تاریخی این است که در بخش‌هایی که تاریخ روایتگر وقایع است، به آن وفادار بمانیم، اما در جا‌هایی که تاریخ سکوت کرده و جزئیات را بازگو نکرده، از عنصر تخیل سود ببریم، اما عنصر تخیل هم باید به‌گونه‌ای مورد استفاده قرار گیرد که حقایق تاریخی را نقض نکند. این عنصر دستمایه خوبی است تا داستان را جذاب‌تر کند، مخاطب را تحت تأثیر قرار دهد و اثر را کاملا در وادی رمان قرار دهد. 
برای مثال، تاریخ ممکن است به ما نگوید که شخصیتی مانند مالک اشتر در لحظه‌ای خاص چه واکنشی نشان داده، کجا رفته یا با چه‌کسی گفتگو کرده است، اما در چنین مواردی، نویسندگان متبحر خالق این آثار که همگی در حوزه کاری خودشان صاحب‌نظر و شاخص هستند، با تکیه بر عنصر تخیل، شخصیت‌سازی، فضاسازی، حالت تعلیق و دیگر عناصر داستانی می‌توانند حوادث جذاب تخیلی منطبق با حقایق اولیه خلق کنند. می‌توانند به‌غیر از معصومین (ع) وارد دنیای درون شخصیت‌ها بشوند و مکنونات درونی و قلبی آنان را مشخص کنند. می‌توانند در زیر‌ساخت داستان بدون آن‌که مخاطب متوجه بشود، نگاه تحلیلی خاص خود را در ارتباط با حقایق تاریخی ابراز کنند. تمام این ابتکارات باعث می‌شود تا مخاطب حس نکند زندگینامه داستانی می‌خواند، بلکه با رمان تمام‌عیار مواجه است. دوباره به این مسأله تاکید می‌کنم که تخیل به‌کار گرفته‌شده، زاییده ذهن نویسنده به‌تن‌هایی نیست؛ بلکه بر پایه تحقیقات تاریخی دقیق شکل می‌گیرد و مبتنی بر اصولی است که این دوستان به‌خوبی از آن آگاه و بر آن مسلط هستند. در رمان «پیشانی‌های پینه‌بسته» که اختصاص دارد به حساس‌ترین دوران زندگی امام علی (ع) من تمام تلاش خودم را کردم که علیرغم استفاده از شخصیت‌های حقیقی تمام سازه‌ها را به‌کار گیرم تا رمان خلق شود. سایر نویسندگان می‌توانند حتی از شخصیت‌های تخیلی در داستان خود استفاده کنند. 

اشاره کردید که استنادات تاریخی و هویتی این آثار همواره مد‌نظر بوده است؛ برای مخاطبان این گفتگو بگوئید برای اطمینان از صحت تاریخی آثار، چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
برای اطمینان از این موضوع، از تخصص جناب آقای دکتر سعید طاووسی‌مسرور بهره‌مند شدیم که در حوزه تاریخ تشیع تخصص دارند. ایشان علاوه بر دانش تاریخی، در داستان‌نویسی نیز مهارت دارند. معمولا هماهنگ‌کردن کارشناسان تاریخ با فضای داستان‌نویسی کار دشواری است، زیرا برخی کارشناسان تاریخی ممکن است در هنگام کارشناسی داستان ناخواسته آثار را بیش از حد به تاریخ نزدیک کنند و باعث شوند آثار از قالب رمان فاصله بگیرد، اما خوشبختانه، دکتر طاووسی با تسلط کاملی که بر تاریخ تشیع دارند، به نویسندگان در کار پژوهش و تحقیق تاریخی و استفاده از منابع معتبر کمک می‌کنند. بی‌شک لازمه خلق رمان در این وادی، مطالعه عمیق پیرامون تاریخ دوران است. استفاده از منابع دست اول و معتبر لازمه کار است. جدای از این در مراحل مختلف کار، باز نویسنده نیازمند راهنمایی است و سؤالات زیادی در ذهن او ایجاد می‌شود که در لابلای کتاب‌ها نمی‌تواند پیدا کند. در این مرحله نقش کلیدی و ارزشمند دکتر طاووسی در پاسخگویی به سؤالات و شبهات مهم و سرنوشت‌ساز است. به‌طور مثال خود من در ماجرای حکمیت سؤالات بسیاری داشتم و با صحبت‌های طولانی‌ای که با دکتر طاووسی داشتم، توانستم از پس توصیف این رویداد بر‌آیم. جدای از آن دکتر طاووسی با دنیای داستان آشنا هستند و می‌دانند از ظرفیت‌های تخیل چگونه باید در روایت‌های تاریخی استفاده کنند. 

اشاره کردید که شما و سایر نویسندگان عموما علاقه‌مند و مایل به استفاده از ظرفیت پژوهش و بررسی‌های محتوایی هستید؛ با چنین فرضی آیا باز‌هم تولید این آثار نیازمند بازنگری و اصلاح بوده است؟ اگر پاسخ مثبت است، در این خصوص بیشتر توضیح دهید. 
من سالیان درازی است که در حوزه پژوهش و تحقیق فعالیت دارم. برای خلق رمان «پیشانی‌های پینه‌بسته» حدود یک سال تمام تحقیق کردم و از جنبه صحت و دقت در روایت تاریخی اطمینان خاطر داشتم. 
 اما وقتی نوشته‌هایم را به دکتر سعید طاووسی ارائه دادم، ایشان بار‌ها اصلاحات متعددی را مطرح کردند که کاملا درست و بجا بودند. این تجربه نشان داد که این حوزه آن‌قدر پیچیده و چندلایه است که حتی نویسنده‌ای که به کار خود اطمینان کامل دارد، بازهم ممکن است نیاز به بازنگری در اثر خود داشته باشد. بسیاری از نویسندگان در این پروژه، با پژوهش‌های تاریخی چالش داشتند و زمان زیادی صرف شد تا گفتگو‌هایی بینابینی صورت گیرد تا پیش از نگارش رمان، مطالعه تاریخی خود را کامل کنند و این ارتباطات باعث هم‌افزایی‌هایی شده است که خوشبختانه می‌توانیم آثار مثبت آن را در آثار منتشر‌شده مشاهده کنیم. امری که به‌گمانم موجب شده است مخاطبان این آثار اقبال خوبی به این کتاب‌ها داشته باشند و براساس اطلاعاتی که داریم خانواده‌ها معمولا این آثار را به شکل مجموعه تهیه و خریداری می‌کنند. 

از آنجایی که علاوه بر نظارت و هماهنگی در خصوص تولید این آثار، خودتان جزو نویسندگان این مجموعه هستید، به‌نظر شما کدام بخش از زندگی ائمه (ع)، از نظر داستان‌نویسی دشوارتر بود؟
اساسا نوشتن در حوزه زندگی امام علی (ع)، که دوره‌ای پرتنش و پیچیده است، کار بسیار دشواری بود. از آنجایی که وظیفه من جدای مجری طرح بودن، کارشناسی تخصصی آثار از جنبه داستانی بود. می‌بایست اثر من تا آنجا که در توان دارم عاری از خطا باشد تا اگر هم به‌عنوان یک الگو برای دوستان بزرگوار نویسنده که از من متبحر‌تر هستند و سابقه بیشتری در داستان نویسی دارند در نظر گرفته نشود، حداقل به اصول داستان نویسی نزدیک باشد. این کار را برای شخص من سخت کرده بود. هم خود براساس خواسته‌ها و الگو‌های به‌نشر باید آثار را کارشناسی می‌کردم و هم داستانی خود خلق می‌کردم. 
 این مجموعه، نتیجه یک کار جمعی و گروهی است که با حضور نویسندگان و مسئولان و دست‌اندرکاران انتشارات به‌نشر شکل گرفته و قرار است آثار ارزشمندی را به مخاطبان عرضه کند. بی‌شک مدیریت حساب‌شده جناب آقای مسعود فرزانه و دکتر مهدی سیم‌ریز و سایر همکاران گرامی ایشان که براستی با همه وجود به امامان معصوم (ع) علاقه‌مند هستند، نقش کلیدی در به سرانجام رسیدن طرح دارد. 

با توجه به اطلاعات مفیدی که در مورد تحریر این آثار ارزشمند بیان کردید، بفرمائید تاکنون چند اثر از این مجموعه منتشر شده و استقبال مخاطبان چگونه بوده است؟
تا کنون و در مرحله اول، پنج اثر از این مجموعه وارد بازار شده‌اند. کتاب «به امید دیدار» نوشته خانم مریم شریف زاده به زندگی حضرت فاطمه (س) اختصاص دارد. این کتاب با استقبال چشمگیر مخاطبان روبه‌رو شده و در مدت کوتاهی، حدود شش هزار نسخه از آن در چند چاپ به فروش رفته است. این استقبال نشان‌دهنده جذابیت و کیفیت بالای اثر است. زندگی امام موسی کاظم (ع) نیز توسط خانم ارطایفه خلق شده که به گفته ایشان، زندگی این امام آن‌قدر ظرفیت داستانی دارد که او را به نگارش ادامه این رمان ترغیب کرده است. اثر دیگر کتابی با عنوان «مردی که همه‌چیز می‌دانست» است که به زندگی امام باقر (ع) پرداخته و به قلم خانم مریم بصیری نگارش پیدا کرده است. کتاب پیشانی‌های پینه‌بسته با محوریت زندگی امام علی (ع) و با قلم اینجانب نوشته شده است. «صادقانه» نیز اثر دیگری است که توسط خانم سهیلا عبدالحسینی و با محوریت زندگی امام صادق (ع) نوشته شده است. هم‌اکنون رمانی درباره زندگی امام سجاد (ع) با نام «راز باران» نوشته خانم معصومه عیوضی آماده انتشار است و بزودی وارد بازار کتاب می‌شود. استقبال بی‌سابقه مخاطبان از این مجموعه، فراتر از انتظار بود و برخی با خرید مجموعه کامل آثار، حمایت خود را نشان دادند. این استقبال، انگیزه‌ای شد تا طرح ادامه یابد و در اواخر سال گذشته، تصمیم گرفته شد که ۱۴ اثر دیگر نیز به این مجموعه اضافه شود. این آثار جدید، علاوه بر معصومین (ع)، به زندگی صحابه رسول خدا نیز می‌پردازند. 

آثار دیگری که مخاطبان علاقه‌مند این مجموعه باید منتظر انتشار آن باشند، شامل چه کتاب‌هایی با محوریت زندگی ائمه (ع) است؟ 
در ادامه انتشار این مجموعه به زودی کتابی با محوریت زندگی امام حسن (ع) به قلم آقای یوسف قوجق و همچنین کتابی با محوریت زندگی حضرت زینب (س) به قلم آقای دکتر امیر مراد‌حاصل منتشر خواهد شد. علاوه بر آن کتابی توسط مرحوم جهانگیر خسروشاهی درباره حضرت ابوالفضل (ع) نگارش یافته بود که آن مرحوم، سخت علاقه‌مند به انتشار آن در به‌نشر بود. امیدواریم خانواده محترم ایشان هرچه زودتر اثر را به ما تحویل بدهند و این کتاب هم هرچه‌زودتر به زیور طبع آراسته شود. 

آیا در این مجموعه با رویکرد‌های نوآورانه‌ای هم روبه‌رو بوده‌ایم؟
یکی از آثار برجسته این مجموعه، رمانی درباره امام حسن (ع) است که رویکردی نوآورانه دارد. در این داستان، شیاطین به‌عنوان شخصیت‌های محوری حضور دارند و کنش‌های رفتاری و ذهنی شخصیت‌های منفی داستان را هدایت می‌کنند تا به توطئه‌ای منجر شوند که نتیجه آن شهادت امام حسن (ع) است. این اثر، با تبحر نویسنده‌اش، توانسته داستانی جذاب و عمیق خلق کند. نویسندگان این مجموعه همگی با دغدغه و حس معنوی خاصی به کار پرداخته‌اند و برخی در خلال نگارش، احساس حضور معنوی معصومین را تجربه کرده‌اند. بی‌شک تک‌تک داستان‌های خلق‌شده مملو از نو آوری هستند. متأسفانه تاکنون در این حوزه ما شاهد یک رمان تمام‌عیار با تمامی ساختار و نظام درونی و بیرونی منسجم نبوده‌ایم. استقبال از این مجموعه گواه بر این مدعاست که در آثار خلق‌شده نوآوری وجود دارد و شباهتی به آثاری که پیش از این خلق شده و نتوانسته بودند به ساحت رمان نزدیک شوند، ندارند. 

به برخی نکات و ظرایفی که باید در چنین کار ارزشمند و بزرگی رعایت شود اشاره‌ای داشتید؛ برای خوانندگان و مخاطبان این گفتگو بفرمائید در شخصیت‌پردازی معصومین (ع) چه حساسیت‌ها و نکات خاصی رعایت شده است؟
نکته مهمی که در تدوین این آثار رعایت شده، موضوع دقت در نزدیک‌شدن به شخصیت معصومین (ع) بوده است. در مجموع می‌توانم بگویم هیچ کلام، رفتار و واکنشی که براساس ذهن نویسنده شکل گرفته به معصومین نسبت داده نشده است. تمام روایت‌هایی که درباره معصومین مطرح‌شده براساس مستندات معتبر تاریخی است. تمامی اعمال و جملات منسوب به ایشان، دقیقا برگرفته از منابع معتبر است. حتی از شخصیت‌پردازی معصومین (ع)، پرهیز شده است. نویسندگان تا آنجا که امکان داشته معصومین را مستقیما وارد صحنه داستانی نکرده‌اند و اگر هم طبق روایت‌های تاریخی عملکرد معصومین ثبت شده باز محدودیت‌های ضروری را در نظر گرفتند. به‌عنوان مثال از نشان‌دادن خشم، تعجب، سئوال، دقت بر مسأله خاص و حتی مهربانی. پرهیز شده، چون در آن زمان خاص دقیقا معلوم نبوده است که معصومین چه واکنش مشخصی از خود نشان داده‌اند. در آثار این مجموعه از زاویه دید اول‌شخص استفاده نشده است. متأسفانه شاهد بودیم برخی نویسندگان با زاویه دید اول شخص وارد ذهن معصوم شدند. این بزرگ‌ترین خطای ممکن است و نویسنده حق ندارد این زاویه دید را استفاده کند. تمام داستان‌های به‌نشر با زاویه دید سوم‌شخص روایت می‌شوند. 

به‌عنوان جمع‌بندی پایانی، چنانچه نکته‌ای درباره اهداف و آینده این مجموعه در نظر دارید، بفرمائید. 
در این آثار سعی شده قالب رمان و تمام زیر‌ساخت‌های آن حفظ شود، در عین حالی که آثار براساس حساسیت مضامین و رویکرد‌های تاریخی آن، براساس مستندات تاریخی طراحی شود. 
امیدوارم در آینده نیز فرصت گفتگو با من و نویسندگان این مجموعه فراهم شود تا جزئیات بیشتری را بررسی کنیم. خاطرم هست که سال‌ها پیش، درباره اثری که درباره شیخ بهایی نوشته بودم، صحبت می‌کردیم و می‌گفتم دوست داشتم قالب داستانی اثر حفظ شود. این روحیه کمال‌طلبی و رشد نشان‌دهنده تعهد من و همکارانم به خلق آثار فاخر است. خوشحالم که اکنون هدایت این مجموعه را بر‌عهده دارم و امیدوارم این پروژه به اهداف والای خود دست یابد. باید اضافه کنم در طرحی جدید، برخی نویسندگان ارجمند متقبل زحمت شده‌اند و قرار است آثاری خلق کنند که عبارتند از: زندگی حضرت پیامبر اکرم (ص) توسط آقای سید‌میثم موسویان، زندگی حضرت امام‌حسین (ع) توسط آقای اکبر صحرایی، زندگی حضرت امام رضا (ع) توسط خانم منیژه آرمین، زندگی امام محمد تقی (ع) توسط آقای محمدرضا اصلانی، زندگی حضرت امام علی النقی (ع) توسط خانم دکتر محبوبه زارع، زندگی امام مهدی (عج) توسط خانم محبوبه معراجی‌پور، زندگی حضرت معصومه (س) توسط خانم مریم راهی، زندگی ابوذر غفاری توسط آقای محمد گودینی، زندگی حضرت خدیجه (س) توسط خانم مهناز فتاحی، زندگی میثم تمار توسط خانم مریم ابراهیمی، زندگی عمار یاسر توسط آقای، ولی الله سلیمی، زندگی حذیفه بن یمان توسط خانم قدسیه پایینی و زندگی ام‌سلمه توسط خانم فریبا طالش‌پور.