از دولتمردان صادق تا صداقت مستندسازی

در همین راستا در مورد چالش‌های ساخت مستند از چنین وقایعی و لزوم ثبت این لحظات تاریخی با محسن اسلام‌زاده، محمدعلی فارسی و محمدحسن یادگاری گفت‌و‌گویی داشتیم که می‌خوانید.

در مستندسازی نیت فیلمساز مهم است
محمدعلی فارسی، کارگردان مستندساز نیز در مورد مستندسازی شهادت آیت‌ا... سیدابراهیم رئیسی و هیات همراه و جنبه‌هایی از این کار که باید مورد توجه قرار بگیرد، به جام‌جم گفت: در تولید چنین مستندهایی به نظرم نیت فیلمساز خیلی مهم است؛ یک زمانی بدنه باقی مانده دولت تصمیم به ساخت فیلمی در مورد شهید رئیسی می‌گیرند که فکر می‌کنم نتیجه آن مشخص است و احتمالا صرفا وجوهی از این شهید که مدنظر دارند را برجسته خواهند کرد. این نگرانی وجود دارد که چنین مستندهایی از شخصیت شهید سوءاستفاده کنند.

کارگردان مستند «بی‌قرار» افزود: حس می‌کنم فیلمی که یک مستندساز مستقل در مورد شهید رئیسی بسازد، با فیلمی که با سفارش هیات دولت ساخته می‌شود یا تلویزیون درخواست تولید آن را بدهد، متفاوت خواهد بود. همه امور امروز خیلی سیاسی شده و زاویه دید ما مستندسازان نباید درگیر این زوایا و جناح‌بندی‌های سیاسی شود.
فارسی اضافه کرد: در مورد ساخت مستند در مورد شهید رئیسی، بعید به نظر می‌رسد که بودجه‌ای به فیلمساز مستقلی داده شود تا حقیقت فعالیت‌های این شهید را مطرح کند. در این کار باید همه چیز متعارف باشد، چراکه مخاطب باهوش است و اگر اثری دنبال زیاده‌گویی باشد و از اسم شهیدی سوءاستفاده کند متوجه می‌شود. 

شهدا عملکرد صادقانه‌ای دارند و به همین منظور هر اقدامی که خلاف این نگرش شهدا باشد توی ذوق می‌خورد. لازم است تصویری حقیقی از شهید رئیسی در مستندهایی که قطعا در این رابطه ساخته می‌شود، ارائه کنیم.

 این کارگردان ادامه داد: در مستند می‌توانیم نشان دهیم که کارشکنی‌های طرف مقابل رئیس‌جمهور شهید چه بود و از سمت دیگر رئیس‌جمهور چه واکنش‌هایی نشان می‌داد، ولی باید همه حواشی را کنار گذاشت و باور کرد که وعده الهی در مورد این مرد صادق بود و در نهایت خدا کاری کرد که یک انسان با عزت از میان ما برود.

فارسی تاکید کرد: معلوم است که شهید رئیسی نیز مثل همه ما انسانی بوده که اشتباهاتی در زندگی داشته و معصوم نبوده، در عرصه اجرا شاید مدیرانی را به خطا در سمتی قرار داده باشد در مواردی ممکن است خودش تصمیم نادرستی گرفته باشد و کسی این موارد را کتمان نمی‌کند و نمایش این حقایق در مستند می‌تواند آن را به فیلمی تبدیل کند که به دل مخاطبان زیادی بنشیند و در معرفی درست شهید نیز مؤثر واقع شود.

کارگردان مستند «قصه‌های جنگ» با بیان این‌که بعد از شهید رئیسی همه فهمیدیم که آنچه موجب نجات این کشور می‌شود، صداقت مدیران است و مدیری که صادقانه عمل کند نیز عاقبت‌بخیر خواهد شد، گفت: اگر فیلمسازی قرار است کاری انجام دهد، نباید بزرگنمایی داشته باشد و لازم است به‌دور از هیجان، روایت صادقی را در فیلمش ارائه کند و از همین تشییع پیکر با شکوهی که شهید رئیسی داشت و اثبات مردمی بودن و صداقت وی بود تا کارنامه فعالیت‌هایش در این دوره از ریاست جمهوری و... می‌توان برای ساخت مستند بهره برد.

وی گفت: اگر مستندسازی برای کوبیدن جناح مخالف شهید رئیسی و پوشاندن اشکالاتی که وجود داشته دست به تولید مستند بزند، درواقع شهید را کشته و باید از این رویکرد اجتناب کرد.

مستندهایی گنجشک را جای قناری فروختند
فارسی ادامه داد: برای ساخت مستند انتخاباتی شهید آیت‌ا... رئیسی در دوره اول که کاندید ریاست جمهوری شده بودند، جلسه‌ای با ایشان داشتم. من بنابر تکلیف، تصمیم داشتم مستندی درخصوص این نامزد انتخاباتی بسازم و حتی تاکید کردم که سینما چه امکاناتی دارد و می‌توانیم گنجشک را جای قناری بفروشیم. فکر می‌کنم کاری که افخمی در مستند انتخاباتی خاتمی انجام داد، چنین کاری بود؛ چراکه سعی کرد خاتمی را سیدی آرام و تودار نشان دهد. در حالی که خاتمی واقعا این‌طور نبود و واکنش‌های تند نشان می‌داد. در مورد شهید رئیسی به ما می‌گفتند که آقای رئیسی کلا بلند صحبت می‌کنند و می‌خواستند تصویر دیگری از این مرد بسازم که من موافق نبودم و به نظرم باید همان چیزی که در حقیقت بود را می‌دیدیم.

فارسی عنوان کرد: گرچه مستند انتخاباتی‌ام برای شهید رئیسی به طور کامل ساخته نشد اما من فقط دنبال نمایش ویژگی‌های واقعی وی بودم. امروز هم اگر قرار است کسی مستندی در مورد این شهید بسازد، باید این نکات توجه داشته باشد. در صحبت با همسر شهید رئیسی می‌دیدیم که خانم علم‌الهدی از کاندید شدن همسرش نگران بود، انگار می‌دانست که اگر شهید رئیسی منتخب ریاست جمهوری شود، برای همیشه او را از دست خواهد داد و همین‌طور هم شد. شاید امروز وقت خوبی برای پخش این بخش‌های مستند باشد.

لزوم ثبت لحظه به لحظه واقعه
محسن اسلام‌زاده، کارگردان و مستندساز در رابطه با تولید مستندهایی با محوریت حادثه منجر به شهادت آیت‌ا... رئیسی و همراهانش به جام‌جم گفت: با شهادت رئیس‌جمهور دولت سیزدهم و همراهانش در سانحه بالگرد، اتفاقی نادر رخ داده و می‌توان از این فاجعه به عنوان پیچ تاریخی یاد کرد. باید لحظه به لحظه و ثانیه به ثانیه این رخداد ثبت و مستندسازی می‌شد. حوادث تلخ و شیرین دیگری هم داشته‌ایم و حوادثی که درست ثبت و مستندسازی شده، مورد توجه بیشتری است و بعد از گذر سال‌ها از این حوادث، تازه قدر این مستندات را می‌دانیم. 

چرا مستندسازان به محل حادثه اعزام نشدند؟
اسلام‌زاده افزود: با خبر احتمال شهادت ریاست جمهوری دولت سیزدهم، آماده بودیم که به منطقه اعزام شویم، ولی متاسفانه شرایط مهیا نشد. این‌که مستندسازان در آن لحظات خاص به منطقه اعزام نشدند، یک نقطه ضعف اساسی بود. ما هم خودمان آماده‌باش بودیم هم اعلام آمادگی کردیم، ولی اعزام اتفاق نیفتاد. در ساعات اولیه حادثه، خبرنگاران کشورهای دیگر به ایران آمدند و برخی حتی بازی‌های رسانه‌ای نیز به‌راه انداختند. لازم بود تمام لحظات به دست مستندسازان خودمان ثبت و ضبط می‌شد ولی اجازه ندادند.

درس مستندسازی از شهادت حاج‌قاسم
اسلام‌زاده با بیان این‌که در اولین ساعاتی که پیکر شهدا پیدا شد، به شبکه‌های تلویزیونی اعلام کرده است که تصاویری از شهید رئیسی دارد، گفت: من چهار سفر همراه رئیس‌جمهور شهید بودم و تصاویر زیادی از وی داشتم. همکاران من هم تمایل زیادی به همکاری در ثبت درست این واقعه داشتند و خودمان به گروه‌بندی و ساماندهی برای پوشش تشییع پیکر شهدا پرداختیم تا بتوانیم تصاویر این روزهای تاریخی را ثبت کنیم.

این فیلمساز اضافه کرد: تشییع پیکر شهید حاج‌قاسم سلیمانی به ما این نکته را یادآوری کرده بود که باید در این لحظه وارد صحنه شد و به‌درستی مستندسازی کرد. ما یاد گرفتیم که در این شرایط باید از مردم گفت‌وگو بگیریم و حس و حال اجتماع را در این برهه‌های تاریخی کشور ثبت کنیم. در مصاحبه‌هایی که با مردم می‌گرفتیم شخصی که حتی به آقای رئیسی رای نداده بود، می‌گفت به این مراسم آمده تا فقط از شهید رئیسی حلالیت بطلبد. واقعا مستندسازی این واکنش‌ها بسیار مهم است و اصلا مهم‌ترین رسالت مستندساز ثبت تمامی وقایع به صورتی‌که واقعا رخ داده است،‌ است. در‌خصوص شهادت رئیس‌جمهور دولت سیزدهم نیز ما باید به این رسالت توجه کنیم.

شهادت رئیس‌جمهور کشور جناح‌بردار نیست
وی با تاکید بر این‌که وقتی کسی رئیس‌جمهور کشوری می‌شود دیگر بحث جناح‌های سیاسی مطرح نیست، گفت: در این شرایط واکنش کل مردم جامعه به اخبار مربوط به این فرد و ریاست آن فرد بر تمامی کشور مطرح است و حالا که شهادت چنین شخصیتی اتفاق افتاده، شاهد تغییر فضای جامعه و سوگواری جمعی مردم هستیم تا جایی که حتی منتقدان شهید رئیسی نیز در این لحظات حضور داشتند و واکنش نشان دادند.

شهادت یک اتفاق ملی و فراملی است
اسلام‌زاده یادآوری کرد: قطعا این شرایط جمعی خاص باید تبدیل به مستند شود و این رویکرد فراجناحی نگریستن به مسأله، باید در مستنداتی که ساخته می‌شود، مشاهده شود تا تبدیل به اثری صرفا جناحی و حزبی نشود. سطح مسأله شهادت برای ما ایرانیان، ملی و در برخی موارد فراملی است و با دیدگاه‌های فردی در یک مستند نباید موجب تکدر مخاطبان شهید دوست فیلم‌های مستند شویم. در سفر رئیس‌جمهور شهیدمان به سریلانکا همراه ایشان بودم و حالا خبر دارم که در شهری که ایشان از آن بازدید داشتند وضعیت عزاداری حاکم بوده و همین مسأله نشان می‌دهد که ملل دیگر نیز واکنش‌های احترام‌آمیزی به شهادت آیت‌ا... رئیسی داشته‌اند. 

آتش، ابراهیم، گلستان
محمدحسن یادگاری، مستندساز درخصوص ساخت فیلم مستند در رابطه به شهادت رئیس‌جمهور دولت سیزدهم و هیأت همراه به جام‌جم گفت: به‌هر حال وقتی با چنین واقعه‌ای مواجه می‌شویم، اگر فیلمسازی بخواهد در قالب مستند دست به تولید اثر بزند، باید منتظر باشد تا لایه‌های امنیتی شرایط مناسب اطلاع‌رسانی برای ساخت فیلم را فراهم کنند. در مورد سقوط هواپیمای اوکراین نیز به‌عنوان یک حادثه پر از حاشیه، پرسش‌های زیادی مطرح بود و در نهایت نیز نتیجه روشنی به‌دست نیامد و فقط با گذر از زمان از هیجانات حادثه کاسته شد. ارتباط معناداری بین این دو واقعه از نظر رسانه‌ای وجود دارد. 

یادگاری تصریح کرد: اصولا این دست وقایع برای بررسی نیاز به کمی زمان دارند و مسأله اینجاست که باید لایه‌های امنیتی، قضایی و… طی شود تا پس از آن بتوان روایت درستی در مستند داشته باشیم. وقتی هنوز حادثه در شرایط امنیتی قرار دارد که تا حدی طبیعی هم هست، اگر مستندی ساخته شود ممکن است به دلایلی نیمه‌کاره باقی بماند یا از نمایش آن ممناعت به عمل آورند. 

مدیریت حوادث، نگاه فرهنگی و اجتماعی لازم دارد
وی با اشاره به این‌که در همه کشورهای دنیا از این دست حوادث برای چهره‌های شناخته شده رخ می‌دهد، گفت: در وقوع حوادث برای افراد معروف ممکن است حادثه نبوده باشد و همیشه هم بحث امنیتی و نظامی مطرح نیست بلکه در مواردی گروه‌ها، فرقه‌ها یا جریان‌هایی هستند که حوادثی را برای برخی چهره‌ها رقم می‌زنند. در بین ستاره‌های عرصه‌های گوناگون نیز طی سال‌ها مشاهده کرده‌ایم که حادثه‌ای برای یک ستاره رخ می‌دهد و در مقابل می‌بینیم که اخبار مربوط به آن در ابهام باقی می‌ماند مانند حادثه سقوط بالگرد «کوبی برایانت» بسکتبالیست معروف آمریکایی که به هر حال همچنان برای رسانه‌ها‌ و جست‌وجوگران ورزش دارای ابهاماتی است. 
این مستندساز افزود: مهم است که در این دست وقایع، لایه‌های امنیتی در مدیریت حادثه، نگاه فرهنگی و اجتماعی نیز داشته باشند. توجه به اقناع در ارائه بیانیه‌ها و مخاطب‌شناسی اجتماعی در این شرایط امری پراهمیت است. 

وی تاکید کرد: حادثه سقوط بالگرد شهید رئیسی شاهدان زیادی در لایه‌های گوناگون داشته است و از این رو هر زمان اجازه داده شود، می‌توان ساخت مستندی در شأن و قابل دفاع در این خصوص را آغاز کرد و خودم هم به شدت نسبت به این کار مشتاق هستم. 

ماجرای شهادت رئیس‌جمهور، فرا مرزی است
این مستندساز اضافه کرد: از نظر من وقتی می‌خواهیم در مورد وقوع چنین حادثه‌ای برای شخصی در سطح رئیس‌جمهور یک کشور صحبت کنیم، دیگر بحث ایران یا هر کشور دیگری مطرح نیست بلکه ماجرا فرا مرزی است و پای برخی روابط و قدرت‌ها، سند ۲۰۳۰، واکسیناسیون جهانی، همه‌گیری و قرنطینه‌ها و به کلی بحث نظم نوین جهانی مطرح است که موجب می‌شود ما با دوری از سطحی‌نگری، حادثه را دارای ابعاد جهانی ببینیم. 

یادگاری بیان کرد: اگر قرار باشد مستندی در رابطه به شهادت آیت‌ا... رئیسی و همراهانش بسازم، قطعا با ادبیات جهانی و نگاه وسیع‌تر از رخ دادن حادثه‌ای داخل کشور به موضوع می‌پردازم. در واقع چنین فیلم مستندی مخاطبی جهانی خواهد داشت که در ساخت اثر باید به آن توجه کرد. 

مستندسازی کشور،کوچک شده است
وی در ادامه اظهار‌کرد: البته حس می‌کنم ما نهادی نداریم که از ساخت چنین مستند بزرگی حمایت کند. پس بعید می‌دانم از این منظر مستندی در خصوص حادثه‌ای که برای رئیس‌جمهور دولت سیزدهم رخ داد، ساخته شود. در سال‌های اخیر پروژه‌های مستندسازی در کشور کوچک شده و وقتی برای مدیران از ابعاد مستندی که ساختنش را در نظر دارم صحبت می‌کنم، از نبود بودجه و امکانات می‌گویند و با این شرایط نمی‌توان مستندی بزرگ برای حادثه مذکور تولید‌کرد. 

لزوم شجاعت مدیران سینمایی در ساخت مستند شهید رئیسی
کارگردان مستند «یک ملت، یک ضربان» یادآوری‌کرد: مدیران سینمایی برای ساخت مستند برای شهید رئیسی باید شجاع باشند و نمی‌توان با محافظه‌کاری در خصوص چنین سوژه‌ای کار کرد بلکه اتفاقا مدیران باید به فیلمساز جرأت انجام کار بزرگ بدهند و در ساخت مستند در مورد این حادثه نیز، همه عواملی که گفتم باید فراهم شود تا بتوانیم به خروجی مناسبی دست یابیم.

امروزه مستندسازان با توانمندی و ظرفیت بالایی در کشور وجود دارند، ولی مدیران ما نسبت به آنچه مستندسازان می‌خواهند کوچک‌ترند. 

یادگاری خاطرنشان کرد: سه سال قبل برای انتخابات ۱۴۰۰ مستندی با نام «آتش، ابراهیم، گلستان» ساختم که وجه‌تسمیه آن با اوضاع کنونی و نحوه شهادت این بزرگوار همنشینی زیبایی پیدا کرده است. مستندی که به بازگشایی کارخانه‌هایی می‌پرداخت که اسیر بانک‌ها شده بودند و جناب رئیسی در زمان ریاستشان در قوه قضاییه به این امر مبارک اقدام کردند، اما حالا به‌دلیل ضعف‌های ساختاری در حمایت از ساخت مستندهای باکیفیت، اگر بخواهم در مورد آیت‌ا... رئیسی مستند بسازم، ترجیح می‌دهم با هزینه شخصی خودم کار را پیش ببرم که ‌شأن کار حفظ شود.

رویکرد ماشینی و شعار در مستندسازی
حیف است که برای چنین اتفاقی به مستندهای کوچک و سطحی رضایت بدهیم. اتفاقی که برای بزرگوارانی چون شهید سلیمانی و نادر طالب‌زاده رخ داده است. بعد از وقایع سال ۸۸ برای اقناع جامعه و تولیدات فرهنگی، بودجه‌های خوبی تخصیص داده شد، ولی در دهه اخیر که بحران‌های اجتماعی و فرهنگی بیشتر هم شده برعکس عمل کرده‌ایم و بودجه‌های فرهنگی به یک‌چهارم رسیده است. به‌جای افزایش بودجه و ظرفیت که به ظهور مستندسازان جدید منجر شود، بودجه‌ها کاهش یافته و رویکردها ماشینی و شعاری شده است. 

سطح مدیران سینمایی و مستندسازان، نامتوازن است
این مستندساز ضمن بیان این‌که این روزها در سینمای داستانی و مستند فیلم ماندگاری نداریم، توضیح داد: اگر معدود فیلم‌های قابل دفاع با پرداخت مناسبی هم داشته‌ایم، ناشی از پیگیری و تلاش بی‌وقفه فیلمساز بوده تا تلاش مدیران و صحت عمل مدیران رسانه‌ای در کشور. باید بین مدیران و عناصر تولیدات سینمایی و مستند تناسب وجود داشته باشد و این روزها شاید این توازن برقرار نیست و عناصر بزرگ‌تر از مدیران شده‌اند و مدیران هدف‌هایی با وسعت جهانی را دنبال نمی‌کنند.

کارگردان مستند «محرمانه دوحه» با بیان این‌که وقتی قرار است مستندی درخصوص شهید رئیسی ساخته شود، یک نگاه این است که به بیوگرافی و زندگی این شخص بپردازیم، ولی لزومی ندارد صرفا با این دیدگاه فیلم ساخت، گفت: این امکان وجود دارد که یک نفر مثل من ماجرا را جهانی‌تر ببیند و شاید یک فیلمساز دیگر صرفا بخواهد این چهره سیاسی و دینی را معرفی کند. مانند هر دو عکس از یک محیط که هیچوقت شبیه هم درنمی‌آیند، فیلم‌های مختلف درخصوص یک موضوع نیز به یکدیگر شبیه نخواهند بود و زاویه‌دید خاص خود را خواهند داشت در مورد مستند با موضوع شهید رئیسی نیز همین شرایط وجود دارد.
 
نبود مستند باکیفیت برای حاج‌قاسم و طالب‌زاده
وی افزود: به نظرم هنوز برای افرادی مانند نادر طالب‌زاده و شهید قاسم سلیمانی به اندازه‌ای که باید در سینمای مستند کار باکیفیت تولید نشده، چه برسد به این حادثه اخیر برای رئیس‌جمهور دولت سیزدهم که بسیار تازه است و هنوز باید ابعاد مسأله بررسی شود. 

یادگاری ادامه داد: مخاطب در قالب تولیدات نمایشی سرگرم‌کننده نیاز به تنوعی از ژانرها دارد، ضمن این‌که شبکه‌های اجتماعی با قدرت در مقابل رسانه‌های رسمی داخل کشور پیش می‌روند و بینندگان تلویزیون‌ها هم به‌کلی کم شده و مستند نیز مخاطب خاص خود را دارد. بنابراین خیلی مهم است تولیداتی داشته باشیم که این مخاطب فعلی با همه ویژگی‌هایش آن را بپسندد.