زمرد فرهنگی در تمدن اسلامی

مسجدی که توجه ما را جلب کرده است، مربوط به پنجمین پادشاه دولت عثمانی سلطان محمد چلبی است. چلبی محمد پسر ییلدیریم بایزید خان است. این مسجد ویژگی‌ها و تمایزات مختلفی نسبت به مساجد سلاطین دیگر عثمانی که در استانبول و بورسا ساخته شده‌اند، دارد. اسم این مسجد، یشیل جامع یعنی مسجد سبز است.

در هردو سمت دیواره‌های بیرونی مسجد، احادیثی از پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) امیرالمومنین نقل شده است. به خوبی می‌توان ردذوق ایران قرن نهم هجری که با سلیقه ترکی ترکیب شده است را در این مسجد دید.

هنری که بعد از گذشت ۶۰۰ سال هنوز از طراوات و تازگی تعامل‌های فرهنگی در درون تمدن اسلامی حکایت‌ها دارد. روابط فرهنگی و هنری بین هنرمندان ایرانی و هنرمندان آناتولی در منطقه غرب آناتولی و به ویژه در شهر بورسا نمود و تعین خیلی مشخص و واضحی دارد.

جلوه‌های این مهم در مسجد یشیل یا مسجد سبز بورسا قابل مشاهده است‌. قبل از این‌که هنر خوشنویسی با خط ثلث به هنرمندان آناتولی شناسانده شود و قبل از این‌که شیخ حمدا... آماسی که گسترش‌دهنده خطوط شش‌گانه از‌جمله خط ثلث در این کشور به دنیا بیاید این هنرمندان تبریزی بودند که خط و هنر زیبای خودشان را در خطاطی، طراحی، نقش‌بندی، معماری و آرایه‌بندی بنا به این شهر آوردند و با ذوق و سلیقه بومی این منطقه آمیختند و با همکاری هنرمندان و صنعت‌گران اهل بورسا این اثر بدیع و چشم‌نواز را خلق کردند.

مهم‌ترین قسمتی که از این بنا قابل ذکر و مشاهده است، کتیبه‌های شگفت‌انگیز آن است. قبل از ورود به فضای توصیفی کتیبه‌های مسجد یشیل باید اشاره‌‌ مختصری به اهمیت کتیبه و کتیبه‌نویسی و جایگاه آن در معماری اسلامی و ایرانی کرد. کتیبه در واقع اصلی‌ترین و مهم‌ترین ارائه و عنصر تزئینی معماری اسلامی است که با کتابت آیه‌های قرآن، ادعیه، احادیث، متون مقدس دینی و گاهی اشعار یا ذکر بنیانگذاران، بانیان معماران و هنرمندان در روی سنگ، گچ، چوب‌ یا کاشی و امثال آن نوشته می‌شود و بر دیوار‌های داخلی و خارجی مسجد یا بر سطوح بخش‌های وابسته به آن مثل گنبد گلدسته و محراب نصب می‌شود.

در مسجد یشیل چشم‌نوازترین کتیبه‌ای که به چشم می‌خورد کتیبه‌‌ دور تا دور محراب است‌ که به خط ثلث بسیار زیبایی آیاتی از سوره‌‌ فتح را از آیه‌  یک تا آیه‌‌ ۱۱ نوشته‌اند. از آیه یک تا شش به خط ثلث و از آیه ‌شش تا ۱۱ به خط کوفی به صورت مادر و فرزند دور تا دور محراب نقش بسته است. موضوع بسیار جالب، وجود دو کتیبه‌‌ کوچک در داخل این محراب است که در یکی از آنها عبارت «عمل استادان تبریز» حک شده است.

این کتیبه کوچک در واقع رقم و امضای کتیبه‌نویس و کاشیکار محراب است. کتیبه جذاب‌ و هیجان‌انگیز دیگر یک بیت شعر از سعدی شیرازی است که خیلی کوچک سمت چپ محراب نوشته شده:

پنداشت ستمگر که ستم با من کرد /  بر گردن او بماند برمن بگذشت
 
اگر بخواهیم نگاهی به کتیبه‌های زبان فارسی این مسجد داشته باشیم در دو ایوان غربی و شرقی شبستان که دالان ورودی از میان آنها می‌گذرد، شش بیت از قصیده سلمان ساوجی با هنرمندی تمام بر شش ضلع این دو ایوان نقش بسته است. البته یک بیت شعر عربی هم به صورت مکرر در همه مصرع‌های فارسی قصیده سلمان ساوجی به شکل ترکیب مادر و فرزند حک شده است. 

اما متن اشعاری که در این دو ایوان کار شده از این قرار است:
ای قبله سعادت و‌ای کعبه صفا
جای خوشی و نیست نظیر تو  هیچ جا
هر طاق از رواق تو چرخ زمین ثبات
هر خشت از اساس تو جام جهان‌نما
گردون به لاجورد ابد بر کتیبه‌‌اش 
تحریر کرده دام لک العز و البقا
بعد از هزار سال به بام زحل رسد 
گر پاسبان ز قصر تو سنگی کند رها 
خورشید ذره وار اگر یافتی مجال 
خود را به روزن تو در افکندی از هوا 
این آن اساس نیست که گردد خلل‌پذیر 
گر بست الجبال او انشقت السماء

در این قسمت کتیبه‌ها به شیوه‌ کتیبه‌نویسی مادر و فرزند به دو خط کوفی و ثلث نوشته شده است. کتیبه‌های ثلث به رنگ سفید که شعر فارسی سلمان ساوجی است و کتیبه‌های زرد رنگ به خط کوفی و شعر عربی نوشته شده. این دو بیت در بالای کتیبه‌های فارسی تکرار شده است. 
لصاحبه السعاده و السلامه 
و طول العمر ما ناحت حمامه
و عز دائم ما ذل فیه
و اقبال الی دار القیامه

در این ابیات عربی برای صاحب این مکان سعادت و سلامت و طول عمر براش آرزو کرده وعزت دائمی که درآن ذلت نباشد وبلند اقبالی بلند برای جهان قیامت.ارتباط‌ و تعامل فرهنگی ـــ هنری و ادبی بین هنرمندان ایرانی وهنرمندان اهل آناتولی و به‌خصوص شهر بورسا به‌عنوان پایتخت اولیه‌ ترک‌های مسلمان عثمانی ازاهمیت فوق‌‌العاده‌ای برخوردار است و می‌تواند مبنای تحقیقات، بررسی‌ها و پژوهش‌های بنیادین بینا فرهنگی در حوزه تمدن اسلامی قرار گیرد، حقیقتا بنای مسجد یشیل یا مسجد سبز بورسا را می‌توان به‌عنوان نماد برجسته این همکاری‌ها معرفی کرد، کتیبه‌های فارسی این مسجد که توسط هنرمندان ایرانی و به شکل خاص تبریزی خلق شده همراه خود، فرهنگ و هنر ایرانی و شعر و ادبیات فارسی و ... را به این سرزمین منتقل کرده و با ارزش‌های فرهنگی ـــ هنری منطقه‌ آناتولی و امپراتوری عثمانی آن زمان ممزوج کرده است. نکته دیگر این‌که، این اشعار و نمادها که در قالب هنر، ادبیات فارسی و خوشنویسی به شیوه‌ ثلث ایرانی وکاشیکاری‌های بی‌نظیر خیره کننده و مسحورکننده‌ای که در این بنا وجود دارد، می‌تواند هر ایرانی هنردوست و فرهنگ دوستی را به خود فرا بخواند و به‌عنوان یک مقصد بسیار جذاب فرهنگی و گردشگری خود را مطرح کند. 

​​​​​​​ادامه دارد