نقش هنر ایران در سرزمین قرقیزها

این بنا، بکرترین و دست نخورده‌ترین بنای سلسله قراخانیان یا آل افراسیاب است که قبلا در صفحه «زیر آسمان وطن» به مناره و مقبره معروف این سلسله در شهر اوزگند کشور قرقیزستان پرداخته‌ایم. از این رو بایسته است که این بخش را قسمت دوم از مطلب چاپ شده در شماره۶۶۶۵ روزنامه جام‌جم دانست.

«مقبره شیخ فضل در تاریخ ۴۳۴ تا ۴۴۲ هجری برای محمد بن نصر، حاکم قراخانی توسط پسرش معزالدوله عباس ساخته شده‌است. این بنا یکی از قدیمی‌ترین کتیبه‌ها به زبان فارسی را داراست.»
این دوره تاریخی دراین منطقه از جهان در کشاکش و هم مرزی تاریخی ــ تقویمی و جغرافیایی حدفاصل سلسله‌های سامانیان، سلجوقیان و خوارزم‌شاهیان قرار داشته است، به طوری که:«قراخانیان در اتحاد با دیگر اقوام ترک‌تبار منطقه ماوراءالنهر توانستند سامانیان را سرنگون کنند. آنها در همان ایام مسلمان شده و مرکز حکومت خود را از نواحی کاشغر به اوزگند و سمرقند منتقل کردند که در نهایت سمرقند را در دوره ملک‌شاه سلجوقی از دست دادند. حکومت قراخانیان تا برآمدن خوارزمشاهیان و ضعف توسط همسایگان قراختایی خود در سده ششم هجری، ادامه یافت.»
به لحاظ جغرافیایی مکان برای یادبود شاه فضل همان‌طور که اشاره شد، سفید بلند یا به دیگر عبارت گلستان نام دارد که در شمال فرغانه اساطیری قرار می‌گیرد. این محل ۵۰ کیلومتر از نمنگان یا همان اخسیکت کهن فاصله داشته و موقعیت آن در نزدیکی شهر کاسان تعریف می‌شود.
«ابعاد بیرونی مقبره در حدود۱۱در۱۱متر است و ابعاد داخلی آن نزدیک به ۸ متر و ارتفاع آن نیز ۵/۱۵ متر است. مقبره در منطقه‌ای کوهستانی به دور از مناطق شهری واقع شده است. نمای بیرونی بنا برخلاف داخل پر تزئین آن، ساده است. شکل حاشیه ازاره بنا وام گرفته از معماری سامانی است و گوشه‌سازی‌های منطقه انتقال گنبد نیز مشابهتی با مقبره سامانیان دارد. تزئینات چند لبه آن نیز مشابهتی با مسجد جامع فهرج، مزار شیرکبیر در شمال دهستان در ترکمنستان و سردر مسجد جورجیر دارد. در مجموع تزئینات بنا بیش از آن که مشابه بناهای پس از خود در ماوراءالنهر باشد، مشابه بناهای دوره غزنوی و اوایل سلجوقی در ایران است.»
نقوش خیره‌کننده و طرح‌های سحرانگیز و الهام‌بخش این بنا را می‌توان بن‌مایه بسیاری از نقوش و طرح‌های اصیل شرقی در حوزه تمدن بزرگ اسلامی به شمار آورد. خطوط و ادبیات به کار رفته در کتیبه‌های آن، هرچند در معرض تخریب جدی قرارگرفته‌اند اماهنوز گواهی برارتباطات بین فرهنگی ومیان‌تمدنی درحوزه‌های متکثر سرزمین‌های اسلامی به حساب می‌آیند.
هرچند خاورشناسان روس در شناسایی و خوانش ارزش‌های تاریخی، معماری، هنری و ادبی بناها و آرایه‌های آنها در این منطقه از سرزمین‌های تمدن اسلامی دست بلندی دارند، اما شاید بتوان درخصوص این بنا، جامع‌ترین اطلاعات را متعلق به خانم شیلا بلر دانست.
خانم شیلا بلر، شرق‌شناس نام‌آور آمریکایی در کتاب معروف خود The monumental inscriptions from early Islamic Iran and Transoxiana ۱۹۹۲ که توسط آقای مهدی گلچین معانی با عنوان نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران زمین به بازار نشر ایران راه یافته است. این خوانش را از باقیمانده کتیبه‌های بنای شاه فضل به دست می‌دهد: نوع کتیبه پایه‌گذاری قرآنی، دعایی معرفی پنج کتیبه گچین درون آرامگاهی چارگوش، نوار کتیبه ای به کوفی مُعَقد بالای ناحیه انتقال گنبد. کتیبه ای به خط کوفی ساده زیر ناحیه انتقال گنبد به درازای ۲۶ متر که از جنوب آغاز می‌شود و فقط ۱۱ متر از شرق و شمال آن برجاست. نوار کتیبه‌ای به خط کوفی با سرهای گُوِه شکل بر میانه دیوار فقط چند عبارت پراکنده از آن برجاست. بر گرد هشت شمسه درون قوس‌های ناحیه انتقال گنبد، فقط کتیبه قوس جنوبی خواناست. ۱۶شمسه که  فقط کتیبه دو شمسه دیوار جنوبی و یکی از شمسه‌های دیوار غربی خواناست.» 
متن:
(الف)
این جایگاه خوابگه سیف دوله است ملکان که رادمرد بد و عز نام یافت
تا زنده بود دولت و کردار حق بر وی چون آفتاب برهمه عالم همی بتافت چون سیر شد 
از ملکت فانی شهید گشت فانی 
نماند و رفت بملک بقا شتافت
الملک لله
(ب)
این خوابگه معز.. ل ملک نام (د) از فرزند سیف دوله آن میر و شهیاد آن فرمود تا این بو (د) از
(ج) ناخوانا
(د)
بسم‌ا... الرحمن الرحیم فلله الحمد رب السماوات ورب الأرض رب العالمین و له الکبریاء فی السماوات والأرض وهو العزیز الحکیم
دیوار جنوبی راست:
هو الذي أرسل رسوله بالهدى و دين الحق ليظهره على الدين کله و لو کره المشرکون [توبه: ۳۳]
دیوار جنوبی راست:
هو الذی أرسل رسوله بالهدى و دین الحق لیظهره على الدین کله و لو کره المشرکون [توبه: ۳۳]
دیوار جنوبی (چپ)
هو ا... الخالق البارئ المصور له الأسماء الحسنى یسبح له ما فی السماوات والارض و هو العزیز الحکیم [حشر: ۲۴]
خانم بلر درباره اهمیت تاریخی و منحصر به فرد بودن ویژگی‌های کتیبه‌های این بنا می‌نویسد: «کتیبه‌های آرامگاه سفید‌بلند نشانه میزان تفاوتش آن هم در جایی چنین دورافتاده و گمنام، زودرس و کتیبه‌های شرق و غرب ایران در آن روزگار است. این پیش از موعد می‌نماید. کتیبه‌ها نه عربی که پارسی است. پیش از این دیده‌ایم که تاریخ کتیبه را در شرق و غرب ایران به تقویم ایرانی آورده باشند اما کتیبه‌های سفید‌بلند نشان می‌دهد در شرق کتیبه احداثیه بنا را نیز به پارسی می‌آورده‌اند. کتیبه موزون سفید‌بلند طلایه‌دار حضور شعر پارسی در کتیبه‌هاست.صورت خط نیز نشانه پیشرفت و پختگی کتیبه‌نگاری در شرق ایران است. در این کتیبه‌ها چند اسلوب خط را یک‌جا می‌توان دید.»

منابع:
بلر شیلا. نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران‌زمین. ترجمه مهدی گلچین‌عارفی. انتشارات فرهنگستان هنر. ۱۳۹۴
مقتدایی امیر‌حسین. سنت معماری ماوراء‌النهر از فروپاشی سامانیان تا ظهور تیمور‌(۱)
Medieval Monuments
of Central Asia
Qarakhanid Architecture
of the ۱۱th and ۱۲th Centuries
Richard P. McClar