هشدار در مورد ایران سالمند

اهمیت جمعیت و لزوم وجود نیروی انسانی جوان که در سن کار و تولید باشد، در هر کشور موضوعی است که تقریبا اکثر کارشناسان جمعیتی و اقتصادی روی آن اتفاق نظر دارند. از طرفی فرزندآوری موضوع و دغدغه‌ای است که رهبر معظم انقلاب (مدظلی العالی) بارها به آن تاکید کردند. البته چند سالی است که در ایران زنگ خطر برای بحران سالمندی به صدا درآمده و چند سال است که پژوهشگران و کارشناسان حوزه جمعیت درباره آن هشدار داده‌اند و طی سالیان آینده ایران با پدیده سالمندی قطعی جمعیت روبه‌رو خواهد شد. هرچند این یک طرف ماجرای کاهش جمعیت نیروهای فعال کشور است و سمت دیگر ماجرا به افزایش جمعیت سالمند در تناسب با کاهش ترکیب جمعیتی و ترکیب نامتوازن آن برمی‌گردد.
   
عدم تناسب ساختار سنی جمعیت در کشور
محمدولی علیئی، جمعیت‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه درخصوص ساختار نامتوازن جمعیت به جام‌جم می‌گوید: «ساختار سنی جمعیت متناسب با برنامه‌های انتزاعی کشور نیست. این ساختار سنی به سه گروه تقسیم می‌شود که این گروه‌ها به لحاظ ساختاری و اقتصادی اساسی هستند. گروه سنی صفر تا ۱۴ سال، گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال که این گروه جزو جمعیت فعال کشور بوده و به لحاظ اقتصادی و فعالیت، نیروهای مولد هستند و نیروی کار در این گروه جای می‌گیرد. گروه سنی بعدی هم ۶۵ سال به بالاست که معمولا افراد در این گروه، بازنشسته و از کار افتاده و وابسته به سایرین هستند.»وی می‌افزاید: «جمعیتی که جوان است دوره سنی ۶۵ سال به بالای آن نباید بالاتر از ۵ یا ۶درصد باشد. اگر درصد این جمعیت بیشتر باشد، در آینده به معضل جمعیتی دچار می‌شویم. این افراد تولیدکننده نیستند و هم به لحاظ اقتصادی هم به لحاظ خدماتی و بهداشتی بسیار وابسته هستند.»این جمعیت‌شناس بر این باور است که با بالا رفتن جمعیت بالای ۶۵ سال، صندوق‌های بیمه و بازنشستگی و صندوق بیمه‌های خدمات درمانی به‌شدت تحت تاثیر این جمعیت، باید هزینه‌های بالایی را متحمل شوند. محمدولی علیئی با توجه به تعریف جمعیت پیر تصریح می‌کند: «در جمعیت پیر، تعداد افراد زیر ۱۵ سال، به ۲۰ درصد یا کمتر می‌رسد و جمعیت بالای ۶۵ سال آن نیز بالای ۱۰ تا ۱۵درصد می‌شود. در نتیجه هرچه جمعیت جوان باشد، بالقوه آماده تولید می‌شود اما جمعیت پیر درآمد کمتری دارد.»به گفته علیئی، جمعیتی جوان است که جمعیت زیر ۱۵ سال آن بالای ۲۵درصد و جمعیت سالخورده آن بیشتر از ۶درصد نباشد و از طرفی در جمعیت میانسال، از تعداد نفرات زیر ۱۵ سال کاسته و به ۶۵ سال و بالاتر آن اضافه شود.
   
چرا نامتوازنی جمعیت رخ می‌دهد؟
این جمعیت‌شناس از چرایی نامتوازنی جمعیت این‌گونه می‌گوید: «زمانی که موالید و فرزندآوری در جامعه کاهش پیدا کند و ما در جمعیت‌شناسی نرخی تحت عنوان CBR داریم یعنی نرخ خام موالید، اگر این نرخ از ۲۰درصد کمتر شود، این جمعیت در حال جمع یا پیر شدن است.» وی تاکید می‌کند: «کاهش چهار برابری نرخ فرزندآوری، به نامتوازنی سن جمعیت و حضور ۱۳ تا ۱۴درصدی افراد زیر ۱۵ سال منجر می‌شود. امروزه خانواده‌ها یا فرزندی ندارند یا در نهایت یک یا دو فرزند دارند و متوسط فرزندآوری چیزی حدود ۱.۶ یا ۱.۷درصد شده است. تعداد فرزندان به حدی کم است که در سال‌های آتی جایگزینی برای نسل بعد و والدین وجود ندارد.»

جمعیت بی توازن در کشورها
سرعت رشد جمعیت در پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان به پایین‌ترین میزان در ۷۰سال گذشته رسیده‌است و سونامی ترکیب نامتوازن جمعیت و سالمندی نه‌تنها در ایران، بلکه دامن بیشتر کشورهای دنیا مانند چین، آمریکا و کشورهای اروپایی و شرق آسیا را نیز گرفته است. دلایل زیادی برای این سقوط جمعیت وجود دارد اما چیزی که بین این کشورها مشترک است، پایین بودن نرخ باروری و فرزندآوری زنان است.کارشناسان در سال‌های گذشته پیش‌بینی کرده بودند که چین تا سال۲۰۳۰ در مقام اول جمعیت جهان باقی خواهد ماند اما کاهش نرخ باروری در این کشور منجر به این شد که جایگاه چین زودتر از موعد از دست برود. تا جایی که در سال‌های اخیر نرخ باروری در این کشور به ۱.۲رسیده است اما در حالی این کشور کاهش جمعیت را تجربه می‌کند که چند سال پیش به سیاست‌های سختگیرانه تک‌فرزندی که از سال۱۹۸۰ به اجرا درآمده بود پایان داد و در سال۲۰۲۱ به زوج‌ها اجازه داشتن سه فرزند را داد اما هیچ‌یک از سیاست‌های تشویقی نتوانست نمودار کاهش جمعیت چین را معکوس کند.از طرفی براساس گزارشی از لس‌آنجلس تایمز و برآوردهای اداره سرشماری آمریکا، توازن جمعیتی این کشور را به سمت سالمندی برآورد می‌کنند و از خطرات پیری جمعیت سخن می‌گویند. طبق این گزارش، اغلب آمریکایی‌ها با هزینه‌های بالای مسکن، شهریه کالج و مراقبت از کودکان دست و پنجه نرم می‌کنند که باعث می‌شود اغلب آنان کمتر بچه‌دار شوند. همچنین در ژاپن، آلمان و ایتالیا آمار سالمندان از حدود ۲۲درصد گذشته است، یعنی چنین کشورهایی بیش از سه برابر ایران سالمند دارند. در کشورهای توسعه‌یافته قسمت اعظم جمعیت در خانه سالمندان و با هزینه‌های گزاف نگهداری می‌شوند.