نقشه گنج فراموش شده

غیر از این نقشه، سند چشم‎انداز بیست ساله ایران که مهلت اجرای موارد آن برای سال 1404 بود هم ارائه شد. این دو سند نکاتی ارزشمند برای جامعه علمی ایران در پی داشتند و ایده‎آلی از ایران آینده نشان می‌دهند که تحقق آن می‌تواند باعث افزایش امید در کشور و رشد آگاهی و تخصص در بین جوانان باشد.

با گذشت بیش از یک دهه باید تاکنون دست‌کم نیمی از اهداف تعیین شده در نقشه جامع علمی کشور، اجرایی شده باشد.

با توجه به تاکید ویژه و مکرر رهبری در نشست‌های مسئولان کشور برای اجرایی کردن اهداف نقشه جامع، در این مطلب نگاهی داریم به شاخص‌ترین ایده‌ها در این نقشه و بررسی اهمیت آنها در زمانه‌ای که علم و فناوری در جهان، حرف اول را برای پیشرفت کشورها می‌زند.

فاصله قابل توجه بودجه پژوهشی با ایده‌آل نقشه جامع

یکی از شاخص‌های مهم در گزارش، پایش نسبت اعتبارات تحقیق و توسعه به تولید ناخالص داخلی است. در برنامه‌های سالانه‌ای که اعلام می‌شود آمده است که 3 درصد تولید ناخالص داخلی از محل بودجه دولت صرف تحقیق و توسعه شود. در سند نقشه جامع علمی کشور سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه از تولید خالص داخلی 4 درصد هدف‌گذاری شده است. این در حالی است که بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، هزینه امور پژوهشی این واحدها در سه سال اخیر روند نزولی داشته و سهم آن در لایحه بودجه سال 1401، رقم ناچیز (0.02) از کل بودجه این واحدهاست. طبق اسناد بالادستی در حوزه پژوهش سهم اعتبارات پژوهش و فناوری از تولید ناخالص داخلی در لایحه بودجه سال 1402، حدود 0.3 درصد تعیین شده که این رقم با اهداف سیاست‌های کلی علم و فناوری و نقشه جامع علمی کشور درخصوص افزایش سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی به 3 درصد تا سال 1404 فاصله زیادی دارد.

دانش بنیان‌ ها چقدر از سهم خود را ادا کرده‎اند؟

افزایش تعداد شرکت‌های دانش بنیان و رشد دامنه فعالیت آنها در حوزه‌های تولید داخل فرصتی مغتنم و قابل توجه بوده است. این از مواردی است که در نقشه جامع علمی کشور هم بر آن تاکید شده بود. در فصل دوم نقشه جامع که اهداف کلان نظام علم و فناوری ایران را بر می‌شمرد آمده‌است، سهم تولید نحصولات و خدمات مبتنی بر دانش و فناوری داخلی باید تا پایان زمان 20 ساله بیش از 50 درصد تولید ناخالص ملی باشد. در حالی که بنابه گفته دکتر روح‌ا... دهقانی فیروزآبادی در گفت‌وگو با رسانه‌ها در زمان تشریح برنامه‌ها و عملکرد معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست‌جمهوری در خصوص توسعه حوزه‌های دانش‌بنیان و صادرات کالاها گفته‌است: «پیش فرض ما این است که حداقل تا پایان دو سال آینده بتوانیم ۴ تا ۶ درصد تولید ناخالص ملی را به اقتصاد دانش‌بنیان متصل کنیم. این سهم باید هر سال افزایش یابد.» این اعداد به روشنی نشان می‌دهند که فاصله زیادی بین اقتصاد دانش بنیان فعلی با سهم ذکر شده در نقشه جامع علمی کشور وجود دارد. البته در سند نقشه به طور دقیق ذکر نشده منظور از سهم 50 درصدی از تولید ناخالص ملی که باید مبتنی بر تولیدات دانش بنیان باشد، دقیقا منظور چه تولیداتی است. آیا صرفا تولید شرکت‌های دانش‌بنیان مد نظر است یا تولید و خدمات هر حوزه‎ای که به علم ارتباط دارد. این موضوع هم خود از ضعف‎های موجود در نقشه به حساب می‌آید.

کدام علوم، اولویت‌های سند هستند؟

یکی از محاسن نقشه جامع علمی کشور، اولویت‌بندی است که از علوم و فناوری‌های مورد نیاز ارائه می‌کند. این اولویت‌ها نیازمند توجه و هدایت و پشتیبانی در سطح کلان مدیریتی کشور هستند و به ترتیب در سه دسته (الف)، (ب) و (ج) تنظیم شده‌اند. این دسته‌بندی متناسب با منابع مالی و انسانی موجود در کشور شکل گرفته است. در اولویت‌های (الف) این سند، فناوری هوافضا، فناوری اطلاعات و ارتباطات، فناوری هسته‌ای، نانو و میکرو، فناوری‌های نفت و گاز، فناوری زیستی، زیست‌محیطی آمده است. هر کدام از این موارد را می‌توان با تفصیل مورد نقد و بررسی قرار داد اما چکیده این بررسی‌ها نشان می‌دهد که با توجه به رشد قابل توجه کشورهای مثل عربستان، قطر، امارات در حوزه فضایی و هوش مصنوعی و ارتباطات در منطقه، ایران هنوز جایگاه مورد نظر را به دست نیاورده است. البته در حوزه فناوری‌های نفت و گاز، نانو فناوری و زیست‌فناوری تلاش‎های ستادهای معاونت علمی در این سال‌ها ارزشمند بوده و موجب ارتقای سطح دانش فنی ایران شده‌است. علوم پایه‌ای مثل فیزیک ماده چگال، سلول‌های بنیادی، بازیافت و تبدیل انرژی، رمزنگاری و کد گذاری و علوم‌شناختی هم از اولویت‌های (الف) این سند هستند که به طور ملی می‌توان گفت در این سال‌ها اقدام جدی به جز سلول‎های بنیادی در این حوزه‎ها انجام نشده‌است و حتی علاقه‎مندان این رشته‎ها به دلیل شرایط نامساعد کاری، از کشور مهاجرت کرده‎اند.

سایه سنگین نگاه کمی به علم

از نکات مهم دیگری که براساس این سند باید به آن توجه ویژه شود، افزایش تعداد اختراعات و مقالات علمی به منظور ارتقای جایگاه علمی کشور است. با وجود این که ثبت اختراعات و تعداد مقالات می‌تواند شاخصی از رشد علمی و پژوهش‌های شکل‌گرفته باشد اما داشتن نگاه کمی به دستاوردهای علمی تا حد زیادی با مفاهیم توسعه علم در تضاد است. زیرا در بسیاری از حوزه‌های علمی به‌ویژه علوم پایه که مبنای رشد علوم دیگر هستند، نیاز به توسعه زیرساختی وجود دارد و این رشد و توسعه الزاما در افزایش چشمگیر تعداد مقالات و اختراعات نمود نخواهد داشت.

در سال‌های اخیر با افزایش نوسانات اقتصادی از یک سو و تنش‌های حاصل از تحریم‌ها علیه کشور در تعاملات بین‌المللی از دیگر سو، روند ثبت اختراعات بین‌المللی و مقالات آی‌اس‌ای در کشور می‌تواند با چالش‌هایی همراه بوده باشد. همچنین مشکلات معیشتی در کشور ناخودآگاه با ایجاد تمرکز بر حل مشکلات اولیه مردم، موجب کاهش توجه مسئولان و مردم به اهمیت تخصیص بودجه به توسعه تحقیقات علمی در کشور می‌شود. این در حالی است که به‌خوبی می‌دانیم علم در بسیاری از مقاطع حساس تاریخی به کمک کشورها برای مقابله با چالش‌ها و موانع موجود رفته است. به همین خاطر به نظر می‌رسد که شاید باید نگاهی تازه به اهمیت توسعه کشور منطبق با توسعه علمی داشته باشیم.

نقشه در گذر زمان به اصلاح نیاز پیدا کرده است

نقشه جامع علمی کشور، عنوانی است پرطمطراق که برای دستورالعمل اهداف علمی و فناورانه ایران تعیین شده و در نگاه اول به نظر می‌رسد غیر از اهداف و ایده‌آل‌ها، مسیر دستیابی به آنها را هم با ذکر زمان مشخص و تعیین جزئیات برنامه‌های دستگاه‌های اجرایی مشخص شده اما این‌طور نیست. یکی از نقدهای جدی که در سال‌های ابتدایی ارائه این نقشه از سوی متخصصان مختلف به آن وارد شده بود، همین بود که نقشه باید مطابق اسمش راهنما باشد و جزئیات رسیدن به هدف را هم در بر داشته باشد اما این‌طور نبود. ضمن این‌که پس از گذشت 14سال از تدوین نقشه و روی کار آمدن فناوری‌های جدید، نقشه جامع نیازمند به‌روزرسانی است تا بتواند برای فعال شدن ایران در حوزه‌های جدید علم و فناوری برنامه‌ای مدون ارائه دهد.

ظهور متاورس، اینترنت ماهواره‌ای استارلینک و فناوری‌های پوشیدنی جایی در نقشه جامع علمی کشور ندارد و جای خالی علوم بین‌رشته‌ای در این سند به‌وضوح احساس می‌شود. اینها در حالی است که احتمالا در سال‌های آینده این فناوری‌ها و علوم میان‌رشته‌ای جهان را دگرگون خواهند کرد و اگر در حال حاضر هیچ برنامه‌ای برای ورود ایران به این حوزه‌ها نداشته باشیم از سرعت رشد علم در جهان عقب خواهیم ماند. نبود ارتباط بین چالش‌ها و نیازهای کشور با برنامه‌های نقشه جامع از دیگر ایراداتی است که منتقدان به آن وارد می‌دانند. به همین خاطر بارها و بارها این درخواست از سوی متخصصان کشور مطرح شده که مسئولان شورای‌عالی انقلاب فرهنگی با در نظر داشتن تغییر و تحولات امروز جهان و چالش‌های کشور، نقشه را بازنویسی کنند. رشد علم و فناوری در ایران هم راستا با رشد صنایع و تولید عنوان شده اما در شرایطی که محیط زیست در بسیاری از موارد با چالش‌های جدی روبه‌روست به نظر می‌رسد ایده‌های نقشه جامع نیاز به اصلاح یا تغییر داشته باشد؛ برای مثال رشد تعداد کارخانه‌هایی با محصول دانش‌پایه، در شرایطی که رودخانه‌ای در همان منطقه خشک‌شده یا دریاچه‌ای به شوره‌زار تبدیل شده، نمی‌تواند منطقی باشد یا قطع درختان جنگلی که میراث طبیعی محسوب می‌شود، برای رشد صنایع وابسته به چوب در راستای توسعه پایدار نخواهد بود.

نقشه جامع علمی کشور