نگاه تبیینی به زنان هویت‌ ساز ایران در آثار نمایشی

آنها مدل رفتار انسان‌ها و جوامع را شکل می‌بخشند و بر نهادها و ساختار آنها تاثیر می‌گذارند. به همین دلیل توجه و تاکید بر آنها از موضوعاتی است که همواره باید متولیان فرهنگی و هنری جامعه در زیرتیتر فعالیت‌های خود در مسیر فرهنگ‌سازی و هویت‌سازی بدان توجه داشته باشند.

این مهم که گرچه در سال‌های اخیر برای آن برنامه‌ریزی و تا حدودی بدان توجه شده‌است اما از برآورد تولیدات چنین به نظر می‌رسد که این نوزاد هنوز نوپاست و در مسیر تعالی آن راه درازی را در پیش داریم.

کم‌توجهی به این موضوع در حوزه زنان از وضعیت ناگوارتری برخوردار است. کمتر اثری می‌توان نام برد که در شخصیت‌پردازی، زنان هویت‌ساز ایرانی -که می‌توانند هادیان مناسبی برای نسل جدید باشند- به عنوان قهرمان داستان بازتعریف شوند. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که در میان هنرمندان امروز، نویسندگان و کارگردانان زن مشهوری وجود دارند که می‌توانند در این مسیر کمک حال متولیان باشند و این نگاه تبیینی از سوی آنها شکل گیرد.

سهم زنان هویت‌ ساز ایرانی در قاب صحنه

شخصیت در کنار دیالوگ و کنش یکی از ارکان اصلی دنیای درام است و هر اثر نمایشی برای روایت آنچه در درون خود پی‌ریزی می‌کند، نیازمند خلق شخصیت یا شخصیت‌هایی ا‌ست. شخصیتی که داستان بر پایه آن شکل می‌گیرد، با کشمکش، گره‌افکنی، بحران، گره‌گشایی و... پیش می‌رود و به سرانجام می‌رسد. اما سهم زنان در شخصیت‌های قهرمان نمایش‌های ایرانی چقدر است؟ از میان بی‌شمار زن اسطوره و نامدار ایرانی – از نامداران شاهنامه‌ای تا زنان نامدار عصر حاضر- چه تعدادشان صحنه تئاتر را در نوردیده‌اند؟

الگوهای دینی؛ زنان تاریخ اسلام

بی‌شک در میان تمام زنان مورد احترام، بانو فاطمه (س) برجسته‌ترین و شناخته‌ترین شخصیت زن در فرهنگ دینی ایرانی - اسلامی است که به واسطه ارادت عامه به ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری خاص‌شان، بیش از سایر زنان هویت‌ساز مورد توجه هنرمندان تئاتر به ویژه در دهه اخیر بوده‌است. اجرای نمایش‌هایی همچون «فاطمه»، «چرتکه»، «بدون شرط» و «ساکن کوچه بنی‌هاشم» به مناسبت ایام فاطمیه در آذرماه امسال نشان از توجهی دارد که هنرمندان و مسئولان به شخصیت این بانو دارند.

هرچند این توجه عمدتا بر ویژگی‌های زنانه بالاخص مظلومیت ایشان متمرکز بوده و حتی در برخی مواقع نمایشنامه بیش از توجه به شخصیت ایشان، بر واقعه شهادت‌شان متمرکز شده‌است. این درحالی است که بانو فاطمه (س) شخصیتی پویا و تاثیرگذار در اسلام دارد. حوادث زندگی ایشان از جمله شرایط زندگی به عنوان همسر امیرالمومنین ، مناظره فدک، مصحف به یادگارمانده از وی، روزهای پس از شهادت و شرایط حاکم بر خاکسپاری و... می‌توان زوایای پنهان شخصیتی ایشان را هویدا کرد.

بانو زینب بن علی(س) یکی دیگر از بانوانی است که گرچه از دیرباز نام و یادش در آیین‌های سنتی متبلور بوده و هست اما عمده تمرکزهای نمایشی بر شخصیت ایشان در تعزیه‌ها یا آیین‌های خطبه‌خوانی بازمی‌گردد. این درحالی است که جایگاه بانو زینب(س) در فرهنگ تشیع به اندازه‌ای والاست که از او به عنوان احیاگر دین اسلام یاد می‌کنند و این نامگذاری نشان از نقش اجتماعی موثر و فعال ایشان دارد.

بانو نرجس خاتون، مادر امام عصر(عج) نیز یکی از زنان فرهنگ دینی ماست. او نوه قیصر روم و از نسل شمعون از حواریون حضرت عیسی(ع) است. او شاهزاده روم است که در جنگ به اسیری گرفته می‌شود و چون برده‌ای در بازار برده‌فروشان به فروش می‌رسد. امام حسن عسکری(ع) او را خریداری و او در اردوگاه نظامی سامرا به زندگی ادامه می‌دهد و در تمامی این حوادث توان گره‌افکنی، بحران، کشمکش و... وجود دارد.

در کنار این بانوان هویت‌ساز دینیمی‌توان از بانوان بزرگ دیگر همچون مریم مقدس(س)، آسیه همسر فرعون، بلقیس، هاجر و... از شخصیت‌های تاثیرگذاری هستند که شرح زوایای مختلف زندگی آنها و تاثیری که در جامعه خود داشتند، می‌تواند برای دختران جامعه سودبخش باشد.

بانوان اسطوره‌ای ایران باستان

زن در حماسه‌های ایرانی در عین ارزشمندی و وفاداری به اصالت نژادی خود، در پایداری و وطن‌دوستی، پا به پای مردان پهلوان مبارزه و دلاوری‌ها کرده و مدبرانه در هر حماسه‌ای روند رویداد را به سوی رسیدن به نام پیش برده‌است.

در میان زنان حماسه‌ساز ایران، گردآفرید مشهورترین زنی است که در آثار نمایشی مورد توجه قرار گرفته‌است.
داستان رزم گردآفرد با سهراب را بسیاری در نقل مجالس نقالی شنیده و حتی نمایش‌هایی نیز با محوریت او به روی صحنه رفته‌اند که نمونه آخرینش نمایشنامه‌خوانی «پهلوان دختر» به نویسندگی و کارگردانی هانا صالحی‌راد است که آبان امسال در تالار هنر اجرا شد.

بانوگشسپ، دختر رستم یکی دیگر از شخصیت‌هایی است که مورد توجه هنرمندان تئاتر بوده‌است. دو نمایشنامه «عروسی بانوگشسپ دختر رستم» و «کمدی رزم و بزم بانوگشسپ» اثر اردشیر صالح پور، از نمونه‌های مطرح تئاتری در معرفی این شخصیت هستند.

«بانو یوتاب» سردار پرآوازه ارتش هخامنش در حمله تاریخی اسکندر به ایران است. او در کوه‌های بختیاری در نبرد دروازه‌های ایران راه را بر سپاه اسکندر بست و مانع از ورود او به آن منطقه شد. هرچند خیانت یک ایرانی باعث شکست و کشته‌شدن او شد. ماجرای کشته‌شدن بانو یوتاپ، خواهر آریوبرزن یکی از دراماتیک‌ترین حوادث تاریخی ایران است که گرچه در آثار مکتوب همچون گیس سیاه سردار (امین اوتانه)، از سردار یوتاپ تا سردار مریم بختیاری (بابک سلطانی)، سایه‌های صحرا(کاوه فرخ) و... ویژه شده اما آن گونه که بررسی‌ها نشان می‌دهد فقط یک بار توسط مجید بهرامی‌نژاد در سال 93 و یک بار نیز توسط مهدی حسن‌زاده در سال 97 در صحنه تئاتر جلوه کرده‌است.

در کنار این اسطوره‌های هویت‌ساز می‌توان صدها نام دیگر همچون آرتمیز، نخستین و تنها زن دریاسالار جهان، آتوسا نخستین شاعر و ادیب ایران، پوران‌دخت نخستین زن ایرانی به مقام سلطنت رسید، سیده ملکه خاتون اولین پادشاه زن مسلمان ایرانی که پس از استقرار اسلام در ایران حکومت کرد و ... مثال زد که شرح زندگی و افتخارات آنها می‌تواند در صحنه نمایش برای مخاطب جذاب و صدالبته تاثیرگذار باشد.

بانوان اسطوره‌ای تاریخ معاصر

در تاریخ معاصر ایران نیز زنان الگوساز بسیاری بودند که نقش و جایگاه آنها در کشور غیر قابل انکار است.

از نمونه‌های این زنان می‌توان از بی‌بی‌مریم بختیاری معروف به سردار نام برد. او از زنان تحصیلکرده و روشنفکر عصر بود که به دلیل زندگی ایلیاتی در فنون تیراندازی و سوارکاری ماهر بود و در مواقع ضروری به یاری مشروطه‌خواهان می‌پرداخت. وی در فتح تهران دلاوری‌های زیادی از خود نشان داد.

سریال بانوی سردار اثر پرویز شیخ‌طادی و نمایشنامه تک‌پرده‌ای اشک مریم اثر ژاله مساعد براساس زندگی بی‌بی‌مریم نوشته شده‌است.

خدیجه بی‌بی همسر صولت‌الدوله قشقایی یکی دیگر از زنان شجاع، سیاس و دوراندیش تاریخ ایران است که احمدشاه به او لقب احتجاب‌السلطنه داده بود. رضاشاه نیز در وصف او گفته بود: «در طول دوران زندگیم دو نفر مرد دیدم؛ یکی مادر دکتر امینی و دیگری همسر سردار عشایر خدیجه بی‌بی که باید به آنها نشان سپه بدهم».

زمانی که شوهرش(صولت‌الدوله) در زندان قصر تهران حبس بود، او پیش رضاشاه می‌رود و می‌گوید تو به چه حقی ایلخان را اسیر کرده‌ای؟ تو که پسر یک قاطرچی هستی. رضاشاه در جواب ایشان می‌گوید من پادشاه هستم، این هم تاجم.

بی‌بی‌خدیجه می‌گوید اگر با یک کلاه تو شاه می‌شوی، من از فردا دستور می‌دهم که هر قشقایی یک تاج بر سر نهند. او به شیراز می‌آید و به حبیب‌ا... مژده دستور می‌دهد کلاهی برای قشقایی‌ها درست می‌کنی که عین تاج باشد. در نتیجه کلاه قشقایی درست می‌شود که هنوز هم به صورت تاج است.

«زینب‌پاشا» یکی دیگر از زنان مشهور ایرانی است که به رابین‌هود ایرانی معروف است. این شیرزن آذربایجان، در دوره ناصرالدین شاه قاجار، مهر سکوت تاریخ را از لب برداشت و برای اولین بار در تاریخ ‌ایران با 40 نفر از شیر زنان تبریز علیه ستم پیشگان و به موازات آن علیه نابرابری‌های جنسی که نظام فئودالی و دیدگاه‌های سنتی بر زنان تحمیل کرده بود، به جنگ مسلحانه و پارتیزانی دست زد.

سخنرانی‌های آتشین زینب و شخصیت كاریزماتیك وی در فرهنگ و تاریخ آذربایجان به گونه‌ای تأثیرگذار و ماندگار شده كه حتی در مثل‌ها و اشعار فولكلور مردم این دیار نیز جای گرفته‌است.

مهدی صالحیار در سی و هشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نمایش در خصوص او اجرا کرد.

بانوان اسطوره‌ای انقلاب

دفاع‌مقدس در دل خود ردپاهای زیادی را به یادگار گذارده که در زیر گرد و غبار بی‌تفاوتی‌ها مدفون هستند. غمبار است که بگوییم سال‌ها جشنواره برگزار کردیم، سال‌ها از مقاومت گفتیم، بودجه هزینه شد و ... اما جای خیلی از اسطوره‌های زن مقاومت ایران در تئاتر ما خالی است.

نمونه آن مرحومه «مرضیه حدیدچی» معروف به طاهره دباغ است که به او لقب مادر انقلاب داده‌اند. وی که در دوران شاهنشاهی بارها زندانی و تحت شکنجه بود، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در جایگاه‌های مختلفی از جمله فرماندهی سپاه همدان، ریاست بسیج خواهران، سه دوره نمایندگی مجلس، قائم‌مقامی جمعیت زنان جمهوری اسلامی و... حضور داشت.

سریال «آتش در گلستان» اثر پرویز شیخ طادی و مستند «بانوی مبارز» به کارگردانی پناه‌برخدا رضایی در شرحی بر زندگی او ساخته شده‌اند.

شهیده ناهید فاتحی کرجو معروف به «سمیه کردستان» یکی دیگر از قهرمانان مقاومت ایران است. این نوجوان کرد، در اوایل جنگ به خاطر همکاری با سپاه و ارتش توسط کومله اسیر شد و به جرم اینکه «جاسوس خمینی است!» با دستانی بسته و سری تراشیده در روستاهای کردستان چرخاندند و در نهایت وقتی حاضر به توهین به امام نشد، او را زنده به گور کردند.

از این شهیده یک مستند به نام سمیه کردستان و یک نمایشنامه به نام «صبح پرواز» به یادگار مانده‌است.

ایران پس از انقلاب شاهد زنان قهرمان بسیاری است از مریم میرزاخانی، آلیونش طریان، رشالویس چکناوریان، سودابه داوران، اعظم ایرجی‌زاد و... در حوزه علم و فناوری گرفته تا خواهران منصوریان، لیلا اسفندیاری، آتوسا پورکاشیان، زهرا نعمتی و .. در ورزش و فاطمه مقیمی، بنفشه صدیق در کارآفرینی و ... که لازم است هنرمندان به عنوان مسئولان اصلی فرهنگ‌سازی و هویت‌سازی در نسل جوان به آنها توجه جدی کنند.

ضرورت توجه و نگاه راهبردی

این اسامی محدود تنها یادآور بی‌شمار زنان تاریخ تمدن ایران است که در وقایع سرنوشت‌ساز از دوران باستان تا تاریخ معاصر رفتارهای الگوساز برای نسل امروز دارند و علاوه برنامداری در حماسه‌های مختلف اعصار تاریخ کشورمان، می‌توان با بازخوانی نمایشی روایت زندگی‌شان پاسخ بسیار سوالات امروزی را در قالب مهارت زندگی ارائه کرد.

در دهه‌های اخیر، بر اثر گسترش نوگرایی و نوسازی در عرصه جهانی، تحولاتی فرهنگی و ساختاری روی‌داده که یکی از نتایج مهم آن دگرگونی نقش‌های اجتماعی، ایجاد تضاد میان نقش‌های سنتی و جدید و تغییر در الگوهای فکری و عقیدتی زنان و در نهایت حرکت در مسیر بحران هویت است و در صورتی نظام حاکم در مسیر هویت‌سازی برنامه مناسبی نداشته‌باشد، بی‌شک باید در انتظار فروپاشی هویتی در زنان یا حرکت آنها به سمت هویت‌های نامانوس باشیم.

یکی از راهکارهای موثر در هویت‌سازی، تصورات و باورداشت‌های قالبی هستند که به صور مختلف به ویژه هنر به جامعه تزریق می‌شوند. موضوعی که به نظر می‌رسد نیاز است به انحای مختلف برای آن برنامه‌ریزی کرد. از مهمترین اقداماتی که در این مسیر می‌تواند موثر واقع شود می‌توان به:

1- حمایت مالی از هنرمندانی که در مسیر معرفی و پژوهش در حوزه اسطوره‌های ایرانی-اسلامی به ویژه اسطوره‌های هویت‌ساز گام برمی‌دارند.

2- برگزاری همایش‌ها و سمینارهای پژوهشی در مسیر تشکیل یک بانک اطلاعاتی از ایده‌ها، پژوهش‌ها و طرح‌های مرتبط.

3- برگزاری جشنواره‌های مناسبتی و حتی در عرصه بین‌المللی ویژه حوزه زنان

4- اختصاص تماشاخانه یا برهه زمانی خاص از یک سالن برای هنرمندانی که در این حیطه فعالیت می‌کنند.
و … اشاره کرد.

جامعه امروز به ویژه در حوزه زنان نیاز به الگوپروری دارد و جای خالی زنان هویت‌سازی محسوس است. مسئولان حوزه تئاتر باید به این موضوع ورود کنند و با یک برنامه‌ریزی مدون حامی دختران و زنان امروز شوند.