زهر به‌جای دارو

پزشکان همیشه در مورد مصرف داروهای ‌گیاهی هشدار داده‌اند و این هشدارها هنوز هم ادامه دارد. سال ‌گذشته، رئیس‌ گروه ‌کنترل و تضمین کیفیت آزمایشگاه سازمان پزشکی‌قانونی درباره گیاهان دارویی‌گفت: «همه داروها از جمله داروهای ‌گیاهی و حتی مکمل‌ها، حتما باید مجوز وزارت بهداشت را داشته باشند و تحت‌نظر پزشک مصرف شوند. برخی از مراجعات به سازمان پزشکی‌قانونی به دلیل تقلبی بودن داروی مصرفی است. یعنی با این‌که دارو به عنوان یک داروی‌گیاهی به فرد فروخته می‌شود اما در تهیه آنها از داروهای شیمیایی و حتی‌ کشنده استفاده شده است. بسیاری از داروهای مکمل و نیروزا، حاوی ترکیبات خطرناک و داروهای شیمیایی است که متاسفانه جوانان برای نیروزایی و چاقی یا لاغری ممکن است از آنها استفاده‌ کنند. هرچند در تبلیغات این داروها اعلام می‌شود که از اساس‌ گیاهی هستند اما در آنها ممکن است ترکیباتی نظیر ترکیبات خانواده کورتون یافت شود.» 
او در ادامه گفت: «برخی داروهای شیمیایی خطرناک در داروهایی‌ که پایه گیاهی دارند، ریخته می‌شود که موجب افزایش کاذب اشتها شده، آب و نمک را در بدن فرد نگه می‌دارد و موجب متورم شدن صورت و بدن مصرف‌کننده می‌شود. همچنین داروهایی‌که برای چاقی استفاده می‌شود، می‌تواند عوارض طولانی‌مدت مانند: دیابت و پوکی استخوان، آکنه‌های پوستی، زخم وسیع دستگاه گوارش، ضعف عضلانی و مشکلات پوستی را به همراه داشته باشد. حتی در برخی از این داروها هورمون مردانه مشاهده شده است‌ که سیستم طبیعی بدن را به‌هم می‌ریزد.»
یدا... روهینا، رئیس اداره امور فرآورده‌های طبیعی، سنتی و مکمل غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی یاسوج هم تیرماه امسال در هشداری گفت: «فروش داروهای مخدر مانند قرص‌های متادون، بوپره نفرین، ترامادول، دیفنوکسیلات و همچنین داروهای سیستم عصبی مانند کلونازپام توسط برخی عطاری‌ها ممنوع است که متاسفانه برخی از عطاری‌ها به صورت زیرمیزی اقدام به فروش می‌کنند. همچنین ساخت کپسول‌ها و معجون‌های ترک اعتیاد گیاهی در عطاری‌ها ممنوع است. در تولید فرآورده‌های دارویی ترک اعتیاد با عنوان گیاهی در عطاری‌ها، نه‌تنها از گیاهان بلکه از مواد شیمیایی هم استفاده می‌‌شود که مشکلی از بیمار حل نمی‌کند و منجر به تشدید اعتیاد در فرد نیز می‌شود. پروسه ترک اعتیاد باید در مراکز ترک اعتیاد و NGO‌های دارای مجوز باشد.» چنین هشدارهایی نشان می‌دهد داروهای‌گیاهی همان‌قدرکه می‌توانند مفید عمل‌کنند، اگر بدون ضابطه و تجویز پزشکان مصرف شوند، خطرناک و قاتل جان افراد خواهند بود.»

مرگ زن جوان با مصرف داروهای لاغری عطاری
لاغر شدن از مدت‌ها پیش فکر نسرین 39 ساله را به خود مشغول کرده بود و دنبال راهی می‌گشت تا لاغر شود. ثبت‌نام در باشگاه‌های ورزشی هم فایده نداشت و زن جوان تصمیم‌ گرفت برای تهیه قرص‌های لاغری به عطاری مراجعه کند. نسرین پس از مصرف قرص‌ها حالش بد شد و حالت استفراغ و تهوع شدید داشت. همسرش او را به بیمارستان رساند و زن جوان 10 روز در بیمارستان بستری شد اما پس از ایست قلبی جانش را از دست داد. شوهر او از عطاری‌ که قرص‌های لاغری را به همسرش فروخته بود، شکایت‌کرد و پزشکی‌قانونی نیز علت فوت را مصرف مت‌آمفتامین یا شیشه اعلام کرد. عطار 47 ساله به اتهام مداخله در امور پزشکی و قتل شبه‌عمد بازداشت شد اما اتهام خود را رد کرد وگفت: «من کپسول‌های لاغری را به مشتریان زیادی فروخته‌ام و هیچ مشکلی برای آنها ایجاد نشده است. مرگ او به داروی من ربطی ندارد و خودش ممکن است شیشه مصرف‌کرده باشد.» شوهر این زن در قبال اتهامات وارده از طرف عطار گفت همسرش قبل از مصرف قرص‌های لاغری حالش خوب بود و با مصرف قرص‌ها حالش بد شده است. کارشناسان پزشکی‌قانونی با بررسی قرص‌های لاغری عطار متوجه شدند در کپسول‌ها مقدارکمی شیشه وجود دارد. پرونده عطار به شعبه 10 دادگاه کیفری تهران فرستاده شد و متهم به اتهام قتل شبه‌عمد از خود دفاع‌ کرد. خانواده نسرین درخواست اشد مجازات‌ کردند اما عطار اتهامش را نپذیرفت و گفت قرص‌هایش مجوز سیب سلامت را داشته و کاملا گیاهی بوده است. متهم‌ گفت هرگز در تهیه کپسول‌های لاغری دست‌ساز از شیشه استفاده نکرده و نمی‌داند زن جوان چرا فوت ‌کرده است. پس از شنیدن دفاعیات، قضات با توجه به مدارک پرونده، عطار را به پرداخت دیه به جرم قتل شبه‌عمد محکوم ‌کردند. 

فوت مادر و دختر با مصرف گیاه دارویی
بهار امسال بود که یک مادر و دختر اهل چهارمحال و بختیاری تصمیم ‌گرفتند برای جمع‌آوری گیاهان به‌کوه بروند. هنگام گشت‌زنی در میان گیاهان مختلف، مقداری از گیاه موردنظرشان را هم خوردند اما مسموم شدند و به مرکز درمانی مراجعه کردند. پزشکان اقدامات لازم را برای نجات‌شان انجام دادند اما موثر نبود و هر دو فوت شدند. درحالی‌که پزشکان به مرگ این مادر و دختر مشکوک بودند، قرار شد آزمایش سم‌شناسی روی آنها انجام شود. پس ازآماده شدن نتایج، حمیدرضا نظیفی، مدیرکل پزشکی‌قانونی چهارمحال و بختیاری درخصوص مرگ این مادر و دختر اعلام کرد: «متاسفانه نمونه‌برداری انجام‌شده از اجساد این مادر و دختر با هیچ‌کدام از نمونه‌های موجود در دستگاه سم‌شناسی مطابقت نداشت. علت فوت این مادر و دختر را نارسایی کبدی و ریوی مطرح کردیم که وجود ماده‌ای در گیاهان ناشناخته موجب از بین رفتن کبد و کلیه در آنها شده بود.»

عطاری‌ها حق مشاوره و تجویز داروی گیاهی ندارد
دکتر محمدعلی یزدیان یکی از متخصصان طب سنتی است که حدود 15سال است در این حرفه طبابت می‌کند. او مدرک پزشکی عمومی خود را از دانشگاه تهران و تخصص در طب سنتی را از دانشگاه شهید بهشتی گرفته است. یزدیان در گفت‌وگو با تپش از تاثیر و عوارض مصرف بی‌رویه و بدون تجویز داروهای گیاهی توسط مردم گفت.

 چرا مردم نگاه ساده‌انگارانه‌ای به داروهای گیاهی دارند و با کوچک‌ترین احساس درد یا بروز مشکل، سراغ داروهای گیاهی خانگی خود یا عطاری‌ها می‌روند؟
بحث طب سنتی و داروهای‌گیاهی برخلاف ظاهر زیبا و علاقه‌ای که مردم به آن دارند، با موضوع داروهای شیمیایی متفاوت است. داروهای شیمیایی براساس ‌کاری‌که قرار است انجام دهند، فرموله‌شده و ساخته می‌شود. به طور مثال در داروی استامینوفن، ماده‌ای وجود دارد که مهارکننده درد است و با مصرف آن، سردرد فرد بهبود پیدا می‌کند. در مورد داروی گیاهی اما شرایط متفاوت بوده و مولکول‌های موجود در آن زنده هستند. برای‌تان مثال می‌زنم. مثلا داروی گل‌گاوزبان یک مولکول زنده است که حداقل 50 ماده زنده موثره در آن وجود دارد. در طب سنتی، اگر یک داروی گیاهی به شکل درست خود تجویز شود، همزمان پنج علامت بهبود پیدا می‌کند اما اگر در تجویز اشتباه انجام شود، می‌تواند یکسری بیماری‌های جدید در کوتاه‌مدت و خدای‌ناکرده در درازمدت برای فرد ایجاد کند. این نکته مهمی است که باید به آن توجه داشت. براساس علم حکما و بزرگانی مانند ابن‌سینا و رازی، مراحل درمانی برای این رشته این‌طور تعریف شده که مردم را ابتدا با غذا خوب‌کن و بعد برو سراغ داروی گیاهی مفرده(تک) و اگر این تجویز پاسخ نداد، آن موقع وارد درمان با داروی مرکبه شو. در تمام سال‌هایی که در این حوزه فعالیت داشته‌ام، به بحث استفاده از داروی مرکبه نرسیدم و شرایط بیمار با استفاده از همان داروی مفرده کنترل شده است. ضمن این‌که من با چیزی که به نام پودر تجویز می‌شود، مخالف هستم، چون اصلا ترکیبات به‌کار رفته در پودر مشخص نیست. به طور مثال روی برچسب بسته‌ای، پودر آویشن نوشته شده اما اصلا مطمئن نیستیم که داخل آن آویشن بوده و همزمان ممکن است ترکیبات دیگری نیز داخل آن وجود داشته باشد.

 در برخی عطاری‌ها حتی داروی لاغری و به‌خصوص ترک اعتیاد هم تبلیغ می‌شود و طرفداران زیادی هم در میان خانم‌ها و مصرف‌کنندگان مواد مخدر دارد.
بله. در برخی عطاری‌ها برای لاغری یا اعتیاد دارو ساخته می‌شود و آنها به‌راحتی می‌توانند چندین و چند مواد را با هم مخلوط کنند. یکی دیگر از ایرادات کار این است که به طور مثال می‌خواهند بیماری فردی بهبود پیدا کند. برای این مسأله، شش ترکیب مختلف را با هم ترکیب می‌کنند به امید این‌که یکی از ترکیبات روی بیمار پاسخ مثبت درمانی داشته باشد. متاسفانه این همان بخش غیرعملی کار است که می‌خواهند ببینند کدام یک از ترکیبات به‌کار رفته روی بیمار اثر می‌کند تا رضایت او را کسب کنند. خطر بزرگی که همواره باید به آن توجه داشت این است که برخی افراد، مخدرها را با هم مخلوط می‌کنند تا به اسم داروی لاغری به مشتریان خود بفروشند. چون بسیاری از مخدرها لاغرکننده هستند. اینجا چه اتفاقی می‌افتد؟ فرد از مصرف پودر عطاری احساس خوبی پیدا کرده و تصور می‌کند چقدر با خوردن آن پودر حالش بهتر شده است و چقدر سریع لاغر می‌شود اما این یک بخش ماجرا است. وقتی دوره مصرف تمام می‌شود، بخش دوم و مهم آن آغاز می‌شود. با اتمام دوره، فرد متوجه می‌شود گرفتار یکسری علائم، مثلا درگیر تحریک‌پذیری عصبی شده و بی‌قرار است. بعد از آسیب‌شناسی متوجه می‌شویم فرد درگیر اعتیاد شده است و حالا یک عمر باید درگیر اعتیاد خود باشد. 

 کدام‌یک از داروهای گیاهی عطاری را می‌توان بدون تجویز پزشک مصرف کرد و کدام به تجویز پزشک نیاز دارد؟
عطاری معادل داروخانه است. شما نمی‌توانید به داروخانه بروید و بدون تجویز پزشک درخواست دارو کنید. حتما باید نسخه داشته باشید. در داروخانه یک فارماکولوژیست یا داروساز حضور دارد که دوره‌های لازم را گذرانده است اما برخی عطارها چه تخصصی دارند؟ هیچ‌چیز. تنها یک مغازه براساس پروانه کسب خود باز کرده است. چنین شخصی اجازه تجویز ندارد. وظیفه عطار این است که نسخه تجویزی توسط پزشک را به بیمار تحویل دهد اما حق ندارد مصرف دارویی را برای او تجویز کند، چون نه علمش را دارد و نه دوره‌های لازم را گذرانده است. عطاران فقط اجازه دارند داروهای تجویزی پزشکان را ارائه کنند. مردم اگر می‌خواهند به عطاری مراجعه‌کنند، باید نسخه پزشک سنتی را همراه خود داشته باشند و اجازه مشاوره‌گرفتن هم ندارند. همین امروز تعدادی بیمار داشتم که به عطاری مراجعه کرده و عطار نیز چند دارو برای‌شان تجویز کرده بود و دچار عارضه‌های مختلف شده بودند. مثلا یکی با مشکل کبد چرب از عطاری دارو تهیه کرده و پس از مصرف آن با علائم التهاب روده یا آسیب‌دیدگی در سایر نقاط بدن به ما مراجعه کرده بود. داروهای گیاهی، داروهایی با تاثیر وسیع هستند و نمی‌توان نگاه ساده‌انگارانه‌ای به آنها داشت. اگر همین روال ادامه داشته باشد، بحث بروز یکسری سرطان‌ها در بدن مطرح می‌شود، سرطانی‌که با وجود سال‌ها تلاش، پزشکان و دانشمندان هنوز هم به شکل موثر نتوانسته‌اند آن را کنترل کنند. مردم برخی اقدامات اشتباه را چه در بحث سیستم غذایی یا دریافت دارویی انجام می‌دهند که نتیجه آن ناگوار است. گزارش چنین مواردی وجود دارد و حتی در کتاب‌ها نیز به آن اشاره شده است که مثلا هندوانه ابوجهل چنین عوارضی به همراه دارد یا اسپند که خوردن آن به‌تازگی شایع شده است، پس از مدتی باعث ایجاد التهاب در پانکراس فرد می‌شود. بعد هم فرد سال‌ها باید دنبال درمان برود که دشوار است.

 برخی تصور می‌کنند چون دارو گیاهی است، پس هرمیزان از آن مصرف‌کنند، مشکلی ایجاد نمی‌کند.
خیر این‌طور نیست. داروهای گیاهی نباید به صورت طولانی‌مدت مصرف شود. چون اولا مقاومت در بدن ایجاد کرده و بدن پاسخ مناسبی به درمان نمی‌دهد و دوم، می‌تواند باعث بروز عوارض جدیدی در مصرف‌کننده شود. تنها داروی گیاهی که مشکلی ایجاد نمی‌کند، همان چای عادی خودمان است. آویشن اگر طبق تجویز پزشک مصرف نشود، پس از مدتی باعث کم‌کاری تیروئید می‌شود یا نعناع اگر به شکل نادرست خود مصرف شود، یبوست ایجاد کرده و در اصطلاح ما گوارش و مزاج فرد خشک می‌شود. داروهای گیاهی را نمی‌توان به طور دائمی استفاده کرد. تجویزهای بنده سه هفته‌ای و محدود است. رسالت من این است که اگر نمی‌توانم کمکی به بیمارکنم، عارضه جدیدی برای او ایجاد نکنم. سه هفته داروی مورد نظرم را تجویز می‌کنم و سپس دستور را تغییر می‌دهم. 

 برخی بیماران مبتلا به بیماری‌های صعب‌العلاج هم که از درمان ناامید شده‌اند، درمان پزشکی خود را کنار گذاشته و سراغ طب سنتی می‌روند. این مشکل‌زا نیست؟
این رویه غلط است. براساس تعریف وزارت بهداشت، رشته ما طب مکمل است. یعنی بیمار داروهای شیمیایی خود را استفاده می‌کند و ما به عنوان طب مکمل، یکسری کمک‌ها به او می‌کنیم. هیچ ادعایی هم نداریم که درمان کامل انجام می‌دهیم. این‌که بیمار درمان خود را قطع کند، اشتباه است و همین مسأله موجب بی‌اعتمادی جامعه پزشکی به طب سنتی شده است. من همین الان در بیمارستان مشغول به کار هستم. اگر متخصص غدد یک بیمار دیابتی را نزد من بفرستد، به داروهای تجویزی پزشک دست نمی‌زنم و صرفا انجام یکسری تدابیر را به بیمار توصیه می‌کنم. به او می‌گویم داروهای پزشک معالجت را مصرف‌کن، آزمایش‌ها را به موقع انجام بده، اگر شرایطت بهتر شد به دکتر غددت بگو داروی دیابتت را کاهش دهد. متد درست را باید به کار گرفت تا موجب بی‌اعتمادی نشود. مردم این رشته را ساده نگیرند، چون بر عکس سادگی ظاهر، پیچیده است و بهتر است تجویزها در حد غذا و مفردات گیاهی باشد. 

سوالاتی‌که بی‌پاسخ ماند
برای این‌که یک طرفه به قاضی نرفته باشیم، سراغ اتحادیه عطاران هم رفتیم تا پاسخ این اتحادیه را هم درخصوص نحوه بازرسی از عطاری‌ها، نظارت آنها بر سلامت داروهای گیاهی، نحوه صدور مجوزها، تخلفات انجام‌شده درحوزه فروش داروهای گیاهی، نحوه رسیدگی به تخلفات و...را بشنویم اما با گذشت چند روز، هیچ پاسخی از سمت آنها داده نشد.

منبع: ضمیمه تپش روزنامه جام‌جم