حضور بانوان مبارز در نهضت جنوب علیه استعمار مغفول مانده است

بیش از یک قرن از حماسه دلاوران تنگستانی در خلال سالهای جنگ جهانی اول و در مقابله با تجاوز انگلیسی ها به سواحل استان بوشهر فعلی می گذرد.ابعاد مختلف این قیام منحصر به فرد که ناشی از حسن وطن خواهی و میهن پرستانه ساحل نشینان جنوبی کشور بر پایه آموزه های دینی و حضور روحانیت مجاهد و مبارز در عرصه نبرد با بیگانگان در آثار نویسندگان و فرهیختگان بومی و هم استانی به صورت شاخص به آن ها پرداخته شده است که در انتقال فرهنگ ایثار و جهاد به نسل بعد نقش ویژه ای داشته اند.

با ((مرتضی کرمی ))،پژوهشگر و نویسنده کتاب ((تکاپوهای سیاسی و ضد استعماری زایر خضرخان تنگستانی(اهرمی))) در کنار تالیف آثار متعدد در حوزه ادبیات و فرهنگ استان بوشهر به بررسی زوایای پنهان و تحلیل شرایط فرهنگی و اجتماعی قیام جنوب پرداخته ایم که در زیر ماحصل این گفتگو را می خوانید:

نقش ممتاز و برجسته شهید رئیسعلی دلواری در نهضت ضد استعماری جنوب چیست؟

قبل از هر چه لازم است اشاره شود قیام جنوب، قیامی از نوع مردمی و خودجوش  بوده که در نگارش آثار مورخان می بايست  جوانب احتیاط و دوری از تعصبات و غرض ورزی و ملی گرایی افراطی و انصاف را در نگارش مطالب تاریخی رعایت نمایند. همه افراد در جنبش جنوب نقش داشته و نبایستی فرد و یا افرادی را در آن شاخص نمود ولی با این وجود نقش سردار جنوب ایران رئیس علی دلواری به دلیلی پر رنگ تر از دیگران است. در واقع می توان  گفت این  نگاه از آنجایی است که نام رییس علی دلواری از زمان استبداد صغیر  در مناطق جنوب شهرت یافته و از اولین کسانی است که با علما در این زمینه همراه بوده است. تعدد شبیخون ها توسط رییس علی تا قبل از شهادت او نشان فعالیت‌های او در میادین رزم است. وی از اولین کسانی بوده به یاری سایر سران قیام و علمآ پیوسته است .دشمن شناسی، زمان شناسی و تاسی از  اسلام از ویژگی هایی است که رییس علی را در تراز بهترین ها در مبارزات جنوب ایران قرار داده است.

یکی از نقاط درخشان قیام تنگستانی ها علیه تجاوز انگلستان، پیوند  سران مجاهدین با علما و روحانیت بود این موضوع و این پیوند در گسترش قیام و مشروعیت نهضت را  چگونه ارزیابی می‌کنید؟

قیام مردم جنوب ایران، تنها یک جنبش از نوع نظامی علیه دشمنی که سرزمین شان اشغال کرده نبود بلکه قیام و جنبشی برگرفته از آیین دین خواهی اسلام در زمینه مبارزه علیه کفر و خروج دشمن متجاوز بود. در جنگ جهانی اول علماء با فتوای دفاع از حریم اسلام و مسلمین و سرزمین های مقدس اسلامی مردم را در شرایط دشوار کمک نموده اند.

بنابراین یکی از جنبه های قوی قیام جنوب ایران را پیوند اسلام خواهی و میهن دوستی سران قیام باید دانست. در یک قالب باید به این مورد اشاره نمود دفع دشمن خارجی از دیار و بلاد اسلامی به جدیت در دستورکار روحانیت در آن دوره بوده است به همین دلیل تمامی سران قیام جنوب بدون استثناء قیام و جنبش خود را با علما و روحانیون پیوند زده بودند. وجود مکاتبات با علما و یا حضور آن در میادین جنگ، نشان از پیوستگی سران و علما بوده است. از شادروان سید محمدحسن نبوی در مقاله نقش روحانیون در قیام ضد استعماری مردم جنوب ایران  در کتاب "رییس علی مجموعه مقالات..." در مورد کمک های علماء به رئیس علی دلواری چنین نوشته است:" رئیس علی دلواری مبلغی سهم امام نزد مرحوم جدم ارسال داشت آقا پول را مسترد نموده و گفت: این وجه را هزینه تفنگچی ها بکنید، یک قبضه شمشیر و یک جلد قرآن هم برای رییس علی و یک شمشیر و یک قرآن برای ناصر دیوان کازرونی ارسال فرمود"  و یا در اشغال بوشهر در سال ۱۳۲۷ قمری برای بیرون راندن مستبدین و طرفداران محمدعلی شاه از بوشهر از سید مرتضی علم الهدی اهرمی کسب اجازه و با هماهنگی سایر روسا و خوانین به تصرف بوشهر دست می زدند. همه این موارد و بیشتر نشان هماهنگی و وحدت کلام سران قیام با علما و روحانیون است.

سردار مبارز تنگستان در ایجاد جبهه دفاعی علیه متجاوزان در سطح ملی و محلی با چه موانع و  مشکلاتی مواجه بودند و چگونه بر مشکلات فائق آمده اند؟

اوضاع آشفته و سردرگم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به خصوص در حد فاصله انقلاب مشروطیت و جنگ جهانی در کشور و منطقه جنوب وجود داشته است که لازم بوده توسط افرادی مانند رییس علی دلواری و سایر سران قیام کنترل و به روال مبارزاتی تبدیل شود. رقابت خوانین و کدخدایان که ناشی از موضوعات قبیله ای و یا خانوادگی و کشمکش های ملکی باعث بروز مشکلاتی شده بود که موجبات صف بندی و تقابل هایی در سطح منطقه شده بود. با حضور بزرگان اعم از خوانین و کدخدایان در زیر سایه وحدت و وجود دشمن واحد و بیشتر رهبریت قیام به دست رییس علی دلواری و سایر سران ،این مشکل تا حدودی حل شد گرچه همین وجود اختلافات در برهه هایی ،موجبات اختلاف در صف مبارزین و یا از میان بردن افراد سرشناس قیام جنوب شد. اغتشاشات و جدال بوجود آمده ناشی از انقلاب مشروطه جدالی را بین آزادیخواهان و استبداد طلبان بوجود آورد که این موضوع کانون مشروطه خواهان در جنوب را تا حدود زیادی متزلزل نمود. وجود درگیریهای در بین قبایل در فارس و تعارض میان ایالت فارس و حکمران بنادر مشکلاتی برای قیام جنوب پدید آورد.

فراگیری نهضت جنوب یکی از شاخص‌های این قیام  مردمی  بود به طوری که حضور همه جانبه مردم را در این دفاع از وطن می‌بینیم نقش شهید دلواری در تهییج افکار و احساسات وطن پرستانه و دشمن ستیزی مرزداران و ساحل نشینان جنوبی  چه بود؟

همانطوری که اشاره شد قیام و یا جنبش جنوب ایران از نوع مردمی بوده و دولت مرکزی و یا گروهی خاصی حمایت این قیام را برعهده نداشته است. مرد و زن ، بزرگ و کوچک همراه هم در  این مبارزه شریک بوده اند. جایگاه شخصیتی منحصر به فرد رییس علی دلواری در کنار سایر خوانین و روسای مبارزه سبب گردید از هر قشر و صنفی به این قیام بپیوندند. وجود اصالت او در زمینه کمک خواهی از مردم در قیام، پیشقدم بودن در صف اول میادین جنگ،وجود نماد عینی اسلام خواهی و صبغه دینی و مذهبی، عدم تطمیع از طرف دشمن و همچنین عدم پذیرش تهدیدهای دشمن، با وجود این خصوصیات شخصیتی هر فردی را شیفته  و تهییج کمک به او می نمود.

فضای عمومی حاکم بر کشور در زمان تجاوز به انگلیسی ها به جنوب ایران چگونه بود؟

قیام جنوب یک حرکت مردمی خودجوش در استان بوشهر بوده که زاییده یک شرایط و یا بستر سیاسی و اجتماعی و تا حدودی اقتصادی در یک دوره خاص است. دوره قاجار،دوره هرج و مرج و نابسامانی در تاریخ کشور است که با بخشش امتیازات فراوانی به انگلیس همراه می شود.معاهده و قرار داد تجاری و سیاسی که اغلب از روش رشوه و خیانت انجام می شد این دوره تاریخی در ایران اوضاع مملکت با بی کفایتی حاکمان آشفته شده و باعث دخالت بیشتر کشورهای خارجی بویژه انگلیس‌ها گردید. انگلیسی ها در جنوب هرکاری که بخواهند انجام می دادند .با این شرایط بویژه مردم تنگستان، بوشهر، دشتی و دشتستان و سایر مناطق استان بوشهر نتوانستند این خفت را بپذیرند خودجوش به قیام علیه دولت انگلیس زدند. مردم کاری به دولت مرکزی و روابطش با انگلیس نداشتند و خود با نفوذ انگلیس مخالفت کردند. انگلیسی ها ناوگان‌ دریایی را در محدوده بیشتر تقویت کردند و این ماجرا باعث جرقه ای شد که قیام جنوب را بوجود آورد. انگلیس ها می خواستند بوشهر را یک پایگاه نظامی استراتژیک قرار دهند و در جهت اهدافشان در جنگ جهانی اول از آن استفاده و بهره ببرند.

به نظر حضرتعالی کدام بخش از قیام جنوب مغفول مانده است و نیاز به پژوهش بیشتر برای شناخت ابعاد آن احساس می شود؟

پژوهش های و کتب فراوانی در زمینه قیام جنوب تهیه شده است که هرکدام دارای پیام خاصی است. به نظرم یکی از مواردی که بطور کل و یا کم رنگ در زمینه قیام جنوب صورت گرفته است پژوهش مستقل در زمینه نقش زنان در قیام است که شاید به دلیل مرد سالاری آن زمان در جنوب ایران و به ویژه بوشهر  چندان شاید و باید به آن پرداخته نشده است. در اشارات کوتاهی در خلال قیام جنوب به وجود برخی زنان اشاره شده که دوش به دوش مردان مبارزه می کردند. زنان نه فقط در مبارزات در کنار مردان در جنگ حضور داشتند بلکه در پشت جبهه جنگ تدارکات و پشتیانی لازم را از مبارزین جنگ  را برعهده داشته اند که لازم است در آینده نظر پژوهندگان به این مورد معطوف گردد.