امید واهی گذر از بحران آب

باران در گرم‌ترین فصل سال ممکن است خیلی‎ ها را شوکه کرده باشد اما با نگاه مختصری به حوادث سال‌های پیش، می‌توان فهمید که سیل در تابستان پدیده تازه ‎ای نیست اما آنچه باعث شگفتی می ‎شود حوادث سهمگینی است که این بارش ‎ها و سیلاب‌ها در پی داشته است.

چند سالی است که با ساخت ‎و‎ساز در دره ‎ها و بستر رودخانه‌ها مواجهیم، ساخت‎ و‎سازهایی که گاهی با دور زدن قوانین شهرداری اجرا می ‎شود و گاهی از سوی خود مسئولان و با هدف افزایش پارکینگ ‎ها یا توسعه پارک‎ ها در بستر رودخانه‎ های خشک ‎شده شهرها رخ می‎ دهد.

سیلاب‌های اخیر از زوایای زیادی قابل بحث‎ و‎بررسی هستند اما در این مطلب می‌خواهیم بدانیم تفکر عمومی درباره این‌که رگبارهای سیل‎ آسا می‎تواند برای پر کردن سفره ‎های آب زیرزمینی مفید باشد و ایران را از بحران خشکسالی و فرونشست نجات دهد تا چه اندازه صحیح است. در این‎ رابطه با مهندس ابوطالب قزل‌سفلو، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‎ داری سازمان جنگل‎ ها و مراتع کشور گفت‎ و‎گو کرده‎ ایم.

فیروز قاسم‌زاده، مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور اعلام کرده است که ریزش‎ های آسمانی در کشور با تمام شدتی که در این چند روز داشته است، هنوز ۲۱درصد کمتر از میانگین درازمدت است. براساس گفته‎ های قاسم‌زاده، بارندگی‎ های اخیر کمک کرده تا چهره آبی فعلی از یک سال به‌شدت خشک به سالی نزدیک به نرمال تغییر کند... و از طرفی، پس از مدت‎ها بخش ‎هایی از تالاب‌های گاوخونی، جازموریان، بختگان، پریشان، طشک و چند تالاب مهم دیگر کشور پرآب شوند.

سیل در افزایش ظرفیت سفره‎های زیرزمینی موثر است؟

با دیدن باران‎ های اخیر و جاری‌شدن آب در تالاب‌ها و جمع‌شدنش در پشت سدها این تصور عمومی پیش‌آمده که پیامدهای تغییر اقلیم و گرمای شدید با این بارش‎ها برطرف شده و دیگر جای نگرانی نیست.

از مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‎‌داری سازمان جنگل‎‌ ها و مراتع کشور پرسیدیم که آیا آب حاصل از بارش‎ ها و سیلاب‎ های اخیر به اعماق سفره‎ های آب زیرزمینی نفوذ می‏ کند یا چون به شکل سیل است و سرعت زیادی دارد روی سطح زمین حرکت کرده و به شکل آب‌جاری درآمده فایده‎ ای برای سفره‎ ها نخواهد داشت؟

ابوطالب قزل‌سفلو پاسخ می‎دهد: «بارش ‎های سیلابی وقتی در مسیر آبراه‌ها و رودخانه‎ ها حرکت می‎ کنند به هر دو شکل افقی و عمودی قابلیت نفوذ به زمین را دارند. زمانی که این آب‎ها به دشت وارد شوند بازهم می‌توانند به عمق زمین نفوذ کنند اما سرعت حرکت سیلاب هم در میزان نفوذ به زمین بسیار تاثیرگذار است.»

وی می‌افزاید: «وقتی در منطقه‌ ‎ای پوشش گیاهی مناسب وجود داشته باشد ریشه‎ های درختان با منافذی که در زمین ایجاد کرده کمک می‎ کند تا آب وارد سفره ‎های آب‎ های زیرزمینی شود و به‌صورت چشمه، چاه و قنات در پایین‌دست مورد استفاده قرار گیرد. آبی هم که در بستر رودخانه‎ ها و آبراه‎ ها جریان پیدا می‎ کند در تغذیه سفره‎‌های آب‎‌های زیرزمینی نقش دارد. مسلما درصورتی‌که سرعت آب زیاد باشد جذب کمتری اتفاق می‌‎افتد. عملیات آبخیزداری، تاثیرات‌خوبی‌در‌به ‌تله ‌انداختن سنگ‌های درشت، تنه درختان و رسوبات دارد و با کم‌کردن سرعت سیلاب باعث می‌شود نفوذ آب در خاک بیشتر شود.»

سیل، درمان خشکسالی ‌است؟

سوال اساسی اینجاست که معنای این بارش‌ها، فاصله‌گرفتن از خشکسالی و حل بحران کم‌آبی است یا نه؟ قزل‌سفلو می‎‌‌گوید: «اگر خروجی سیلاب‎‌‏ها به سمت سدها ختم شود قابل ذخیره‎ سازی است و می ‎تواند در جبران کمبود آب موثر باشد اما مسأله خیلی مهم این است که حجم بارش ‎ها در مقایسه با کسری و کمبود آب کشور، قابل‌مقایسه نیست. بیشتر این بارش ‎ها ناشی از بارش‏ های موسمی هند معروف به «مونسون» است که غالبا در حوزه سیستان‌وبلوچستان رخ می‎‌ دهد. در این استان آبخوان، آبرفت و سفره زیرزمینی بسیار کم است؛ به همین دلیل اگر آب حاصل از بارش ‎ها وارد سد نشود به دریا می‎ ریزد و به اعماق زمین نفوذ نخواهد کرد. در مناطق زاگرس و استان‎ هایی مثل فارس، کرمان و چهارمحال‌وبختیاری سهم بیشتری از این آب به داخل زمین می ‎رسد و می‌تواند مفید باشد.»

سرنوشت آب باران جاری‌شده در خیابان‎ ها

بارش‎های رگباری و شدید اغلب در سطح شهرها جریان آبی را در خیابان‌ها به‌راه‌می‎‌ اندازند که ممکن است باعث شود فکر کنیم آب، بسیار فراوان شده تا حدی که از جوی‎ ها سرریز کرده است اما سرنوشت این آب‌ها چیست؟ پس از فروکش کردن سیلاب، مسیر این آب‌ها به کجا ختم می ‎شود؟

مدیر کنترل سیلاب پاسخ این سوال را این‎ طور توصیف می‎ کند: «آب درون جوی‎ها و سطح خیابان‎ ها درصورتی‌که در پایین‌دست، تالاب و مخزنی وجود داشته باشد یا این‌‌که مسیرش از دشت آبرفتی یا سد یا بستر رودخانه بگذرد کار تغذیه زمین را انجام می‌دهد ولی مشکل عمده آب‎های جاری در شهرها آلودگی است. آب حین حرکت در مسیرش دچار انواع آلودگی‎ها می‎ شود.»

قزل‌سفلو می‌افزاید: «سازمان نظام مهندسی ساختمان در شهرها می‎ تواند برای این آب‎ها پیش ‎بینی‌های مختلفی داشته باشد تا آن‌را برای مصارف مختلفی نظیر آبیاری فضای‌سبز، یا شست‌وشو ذخیره کند. از طرفی، با توجه به این‌که بعضی از شهرها روی مناطق آبرفتی قرار گرفته‎ اند با اجرای تدابیر لازم می‎ شود آب را از آلودگی‏ های شهری و فاضلاب ‎ها دور نگه‎‌ داشت تا قابل استفاده باشد.» او درخصوص روش مدیریت این آب‌ها می‎ گوید: «برای این کار می ‎شود از طریق چاه‎‌های تغذیه‌‎ای که در پارکینگ‎‌ ها احداث می‎‌ کنند، مازاد ذخیره تانکرها و منابع را قبل از این‌که دچار آلودگی شود از طریق لوله‎‌ ای وارد چاهک تغذیه کرد. به‌خصوص در مناطقی که سیستم فاضلاب جداگانه وجود ندارد با این روش می‌‎توان آب را تا حدودی مدیریت کرد. این روزها که شاهد فرونشست در برخی از شهرهای کشور هستیم باید بدانیم که این پدیده ناشی از افت سفره‎‌ های آب زیرزمینی است و درصورتی‌که مدیریت آب جاری به‌درستی از سوی نظام مهندسی ساختمان در سطح شهرها انجام شود می‌‏تواند در مدیریت این آب‎ها نقش داشته باشد.»

آبخیزداری، روشی مهم برای مدیریت آب سیلاب‌ها

همیشه وقتی صحبت از اهمیت آبخیزداری و لزوم اجرای دقیق روش‎‌ های مختلف آن در حوزه شهر و روستا، مرتع و جنگل و... می‎‌ شود ممکن است عده‎ ای فکر کنند این کاری اضافه در طبیعت است و فایده‎ای برای زندگی مردم در نقاط مختلف شهری و روستایی ندارد؛ اما زمانی که پدیده‎‌ هایی مثل سیل رخ می‌‎دهد به‌وضوح می‌شود اهمیت روش‎‌ های آبخیزداری را درک کرد. مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌‌داری ضمن تاکید بر اعداد و ارقامی که ضرورت آبخیزداری را نشان می ‎دهند، می‎‌ گوید: «با اصلاح شیب در سطح زمین، سرعت آب کاهش می‎ ‌یابد و زمان تمرکز آن در رودخانه‎‌ ها بیشتر می‌‎شود بنابراین فرصت جذب آب بیشتر خواهد شد.»

به گفته قزل‌سفلو، براساس پژوهش‌‎هایی که در این زمینه انجام شده است هر هکتار عملیات آبخیزداری حدودا ۵۳۰مترمکعب در هکتار آب را به سفره‎‌ های آب‎های زیرزمینی وارد می‎‌ کند و پخش سیلاب به‌طور متوسط هزار مترمکعب در هکتار آب را به سفره‎‌ های زیرزمینی می‌فرستد. بنابراین بخشی از سیلاب به‌صورت طبیعی و بخشی هم طی عملیات آبخیزداری وارد سفره‌ها می‎‌ شود.»