غفلت از نفت سبز ایران

نشان به نشان ظرفیت‌های گردشگری، میراثی، طبیعی، دریاها، کوهستان و کویرها، صنایع، نفت، گاز، معادن و... که توسعه و تمرکز روی هرکدام‌شان به‌تنهایی می‌تواند بخش زیادی از بار رونق اقتصادی کشور را به دوش بکشد. یکی از این ظرفیت‌های بی‌بدیل که تنها در چند دهه اخیر مورد توجه قرار گرفته، ظرفیت گیاهان دارویی است.

ظرفیتی که مستعد اشتغال‌زایی و درآمدزایی بالایی است و دیگر کشورهای جهان به این مهم به‌خوبی پی برده‌اند. در ایران اما نهایت توجه به این بخش، توسعه کشت و تولید گیاهان دارویی و خام‌فروشی این گیاهان، بدون نگاه علمی و صنعتی و توجه به ایجاد صنایع فرآوری و بهره‌بردن از سود سرشار فرآورده‌های متنوع و گرانقدر آنهاست، حال آن‌که این گیاهان نه‌تنها با شرایط خشک اقلیمی ما سازگار و نیازمند آب کمی برای رشد و نمو هستند که در صورت تبدیل آنها به تولیدات فرآوری‌شده جانبی با بهره‌گیری از صنایع تبدیلی و ظرفیت دانش‌بنیان‌ها می‌توان به درآمدهای ارزی سرشار آن رسید و بنای یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد بدون نفت را بنیان نهاد.

در روز چند بار از عطر و بوی خوش استفاده می‌کنید؟ اصلا با استشمام بوی خوش یک عطر دل‌انگیز چقدر حال دل‌تان خوب می‌شود؟ چندبار سراغ دمنوش‌های زعفران، گل بابونه، بنفشه، نسترن و زیره می‌روید تا استرس و خستگی را از جسم و روح و روان‌تان پاک کنید؟ راستی اگر ناخوش‌احوال شوید و جسم عزیزتان گرفتار تب، درد و بیماری شود، حتما سراغ دکتر، دارو و داروخانه را که می‌گیرید؟ اصلا همه اینها به کنار، برای هر یک از اینها چقدر در ماه و سال هزینه می‌کنید؟

شک نکنید با یک حساب و کتاب سرانگشتی به عدد و رقم بالایی می‌رسید که هر ساله بابت هر یک از انواع عطر و دمنوش و دارو از جیب‌تان خارج می‌شود. ارقامی که وقتی در شمار جمعیت 80میلیونی ایران ضرب شود، رقم سنگین و هوش‌ربایی می‌شود، پول و سرمایه سرشاری که بخش اعظم آن از این سرزمین بیرون رفته و در جیب کشورهای سازنده عطر و دارو می‌نشیند، حال آن‌که مواد و مصالح اولیه این تولیدات گرانقدر، گیاهانی است که رویشگاه بسیاری از آنها دشت‌ ها و کوهستان‌ های ایران ماست.

گفته می‌شود در ایران بیش از 8000 گونه گیاهی می‌روید که تاکنون حدود 2000 گونه از آن در زمره گیاهان دارویی، عطری و ادویه‌ای جا گرفته‌اند. حدود 1000 گونه از این گیاهان دارویی هم، اندمیک یعنی بومی و منحصر به ایران است. این یعنی وجود یک ظرفیت بزرگ برای تولید و گسترش صنعت گیاهان دارویی و به زبان ساده‌تر ایجاد صنایع فرآوری که خروجی‌اش می‌شود تولید اسانس عطر و دارو و رسیدن به کرور کرور پول و ارز.

گیاهان دارویی یعنی همان‌ها که به اسم گل‌محمدی، زعفران، بابونه، بنفشه، زنجبیل، دارچین، آویشن، گل‌گاوزبان، بهارنارنج، باریجه، اسطوخودوس و... می‌شناسیم و رویشگاه هرکدام‌شان یک نقطه از ایران زیباست تا همین چند دهه پیش اغلب خودرو بودند و محلی‌ها آنها را از دل طبیعت در پهنای دشت‌ها، دامنه کوه‌ها و تپه‌ها می‌چیدند و برای فروش به عطاری‌ها می‌بردند. با مشخص شدن قدر و قیمت این گیاهان، چینش بی‌رویه آنها هم روبه فزونی گذاشت و برخی از این گیاهان تا ورطه انقراض پیش رفت. خوشبختانه مدتی است که کاشت و رشد این گیاهان به صورت دست‌کاشت (غیرخودرو) در زمره برنامه‌های جهاد کشاورزی قرار گرفته و به همان میزان هم صادرات رسمی آنها افزایش یافته است.

به نظر می‌رسد وزارت جهاد کشاورزی دولت سیزدهم برنامه‌ای ویژه برای توسعه کشت گیاهان دارویی داشته باشد، چراکه محمدمهدی برومندی، معاون امور باغبانی وزیر جهاد کشاورزی، توسعه باغ‌ها و گیاهان دارویی در اراضی شیبدار را از سیاست‌های وزارت جهاد کشاورزی در دولت سیزدهم عنوان کرده است.

امان از این خام‌فروشی‌ها

در این میان به نظر می‌رسد از نظر تولید گیاهان دارویی (‌چه تولیدات خودرو و چه دست کاشت)، نه‌تنها از دیگر کشورهای دنیا عقب نباشیم بلکه در برخی موارد با اختلاف پیشرو هم هستیم. نشان به آن نشان که تولید 90‌درصد زعفران و 70درصد گل محمدی در کشور ما صورت می‌گیرد.

با این حال این پرسش مطرح می‌شود که با وجود تولید بالای گیاهان دارویی، چرا سهم بسیار ناچیزی از تجارت جهانی و درآمد ارزی این گیاهان داریم؟

آن‌طور که بهلول عباس‌زاده، رئیس بخش تحقیقات گیاهان دارویی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور می‌گوید پاسخ این پرسش را باید در وجود سیستم سنتی از کاشت و تولید تا فرآوری جست‌و‌جو کرد.

عباس‌زاده معتقد است: نداشتن صنایع و کارخانه‌های پیشرفته ضعف بزرگی در این زمینه به‌خصوص برای حضور پر‌رونق در بازارهای جهانی محسوب می‌شود.

این پژوهشگر و متخصص زراعت، یکی از مهم‌ترین مشکلات سر راه صادرات گیاهان دارویی را خام‌فروشی این گیاهان دانسته و می‌گوید: نبود کارخانه‌های فرآوری مناسب، صنایع مختلف فرآوری و نداشتن فرهنگ توجه به ارزش‌افزوده و سود کلان باعث فروش این گیاهان بصورت خام‌فروشی شده است.

گیاهان دارویی سنتی در مسیر صنعتی

بیراه نیست اگر بگوییم طی کردن مسیر سنتی تا صنعتی در این بخش، به‌راحتی نوشتن طرح و برنامه و ارائه راهکار نیست و شاید در این میان شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند به‌عنوان محرک و کاتالیزور تسهیل‌کننده این روند باشند.

این اعتقادی است که دکتر سیدجلال حسینی‌مهر، عضو هیات‌‌مدیره یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان دارد و درخصوص آن به ما می‌گوید: شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در حوزه گیاهان دارویی به سه حوزه ورود کرده و مؤثر باشند: اول در قسمت کاشت و برداشت گیاهان دارویی، دوم تبدیل گیاهان دارویی به عصاره یا اسانس یا مواد موثره‌ای که ارزش‌افزوده بالایی دارند و از گیاهان استخراج می‌شوند و در نهایت تبدیل عصاره یا اسانس یا مواد موثره فعال گیاهان به ترکیبات و محصولات دارویی، یعنی بالاترین ارزشی که می‌تواند در حوزه گیاهان دارویی اتفاق بیفتد.

نقطه‌ای که اکنون هستیم

اکنون و با این رویه کاشت و برداشت و خام‌فروشی در چه جایگاهی در تجارت جهانی گیاهان دارویی قرار داریم؟ حسین زینلی، مجری طرح گیاهان دارویی وزارت کشاورزی دراین باره می‌گوید: از نظر وزنی بیش از ۷۰‌درصد از تولیدات گیاهان دارویی در داخل کشور مصرف و ۳۰‌درصد آن به 60 کشور دنیا صادر می‌شود. البته زعفران را باید از این اصل مستثنی کرد چرا که ۸۰‌درصد زعفران صادر و ۲۰‌درصد آن مصرف داخلی می‌شود.

حالا بد نیست بدانید این میزان صادرات و مصرف داخل گیاهان دارویی که عمده صادراتی آنها بیشتر شامل زعفران، گل‌محمدی، گل‌رنگ، موسیر، سیر، عناب، زرشک، آویشن، زیره سبز و گشنیز است، در گستره‌ای کمتر از 300 هزار هکتار تولید می‌شود. به‌طور مثال سال گذشته حدود ۲۷۰‌هزار هکتار از اراضی کشور به کشت این گیاهان با میانگین عملکرد 360‌هزار تن اختصاص یافت.

و بد نیست این را هم بدانید که میزان درآمد ارزی ما از قبل 30درصد این 360 هزار تن، چیزی حدود 350 میلیون دلار می‌شود، چیزی حدود یک‌سیصدم (‌35 صدم‌درصد)‌؟ تجارت گیاهان دارویی در سراسر جهان، چراکه درحال حاضر میزان تجارت این گیاهان در جهان حدود 100‌میلیارد دلار است.

این میزان درآمد ارزی از گیاهان دارویی برای کشور ما با این تنوع و تکثر گیاهی، اصلا رضایت‌بخش نیست، به‌ویژه وقتی بدانیم درحال حاضر ۷۰‌درصد تولید گل‌محمدی و ۹۰‌درصد تولید زعفران جهان در اختیار کشور ما است. درخصوص زیره هم پس از هندوستان کشور دوم تولید‌کننده این محصول ارزشمند هستیم.

همه اینها درحالی است که طبق برآورد‌های معتبر بانک جهانی تا سال ۲۰۵۰ تجارت گیاهان دارویی به پنج هزار میلیارد دلار می‌رسد و ۷ تا ۱۰‌درصد تجارت دنیا متعلق به گیاهان دارویی خواهد بود.

این تنها مزیت ورود به کشت و فرآوری گیاهان دارویی نیست بلکه نیاز نداشتن این گیاهان به آب زیاد از خواص مهم دیگر آنهاست. خاصیتی که به‌ویژه در کشور خشک و کم آب ما بسیار به چشم می‌آید و می‌شود با تکیه بر همین ویژه و شرایط اقلیمی کشور، الگوی کشت را از تولید محصولات زراعی آب‌بر به تولید این گیاهان تغییر داد و از منافع تجارت جهانی و ارزی و اشتغال‌زایی آن هم بهره‌ها برد.

راه نجات

دکتر سیدجلال حسینی‌مهر، عضو هیات‌مدیره یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان معتقد است: در قسمت کاشت و داشت، اشکالاتی وجود دارد که باعث شده قیمت گیاهان دارویی طی سال‌های اخیر افزایش قابل‌توجهی داشته باشد که عمده این اشکالات، عملکرد سنتی است. به‌‌عنوان مثال آویشن شیرازی که گیاهی پرکاربرد در ساخت بسیاری از فرآورده‌های دارویی است و عصاره آن برای این مورد استفاده می‌شود، برگ‌های آن تا سه چهارسال پیش 80 هزار تومان قابل خرید و تبدیل به دارو بود، درحالی که الان باید آن را کیلویی 400 تا 500 هزار تومان خریداری کرد. همین افزایش مواد اولیه یعنی گیاهان دارویی، باعث افزایش قیمت عصاره و درنهایت افزایش قیمت دارو می‌شود و فشار مضاعفی روی تولیدکننده، مصرف‌کننده و بخش صادرات می‌شود. حال آن‌که اگر شرکت‌های دانش‌بنیان به صورت علمی وارد این حوزه شوند، می‌توانند با کاشت و برداشت علمی و قابل‌قبولی هزینه گیاهان را برای فروش کاهش دهند.
استاد دانشکده داروسازی ساری به مقوله عصاره‌گیری از گیاهان دارویی هم اشاره می‌کند و به جام‌جم می‌گوید: اگر تکنیک‌ها و روش‌های خوبی پیاده شود که ‌درصد موارد استخراجی از گیاهان افزایش یابد، می‌تواند قیمت نهایی عصاره و فرآورده را کاهش دهد و بخشی از هزینه بالای گیاهان را که افزایش یافته کاهش دهد. دراین خصوص از آنجا که مباحث علمی خیلی مطرح و مهم است ورود شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند به تغییر و تحول و اتفاقات خوبی منجر شود و عصاره‌هایی با قیمت‌های مناسب و کیفیت‌های بالا که قابل رقابت با عصاره‌های کشور چین و هند است (که تقریبا بازار عصاره‌های ایران را گرفته‌اند)، داشته باشیم.

بخش سومی که شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند به آن ورود کنند و به گفته حسینی‌مهر کشور ما در این زمینه ورود خوبی داشته، تبدیل اسانس‌ها یا عصاره‌ها به داروهای گیاهی است که علاوه بر کاهش آلام بیماران می‌تواند زمینه توسعه اقتصادی خوبی فراهم کند.

فاطمه مرادزاده - ایران