نشـانی کیهانی ما

خانه‎ای که برای همه ما جا دارد؛ یعنی سیاره زمین. این خانه امن و زیبا شبیه اتوبوسی است که ساکنانش را به سفری فضایی می‏برد. ما در طول سال می‎توانیم فقط با نگاه به آسمان، بخش‎های مختلفی از فضا را ببینیم.

تلاش همیشگی بشر از زمانی که فهمید آسمان بالای سرش در زمان‎های مختلف تغییراتی دارد، این بوده که بداند کجای عالم قرار گرفته‌است. آیا فضای تاریک بیرون زمین بی‎نهایت است؟ آیا ما انسان‎ها تنها ساکنان این عالم بزرگ عالم هستیم؟ و پرسش‎های فراوان دیگری که سال‎های سال است بشر برای یافتن پاسخ آنها دست به اختراعات، اکتشافات و آزمون و خطاهای زیادی زده‌است.

بعد از این همه سال تلاش، حالا نشانی سیاره‎ای را که خانه اولمان در فضاست، می‏دانیم و درباره ستاره ‏ها و کهکشان ‏ها و اجرام دوردست کیهان، اطلاعات جالبی به دست آورده‏ایم؛ گرچه پرسش‎های بشرهیچ وقت پایانی ندارد. روز جهانی نجوم با هدف ترویج علم و پیوند بین منجمان و مردم، از سال ۱۹۷۲ به طور مستمر در سراسر دنیا برگزار می‌شود.

طبق تقویم، هر ساله روز نجوم نزدیک به تربیع نخست ماه از ۱۵ آوریل تا ۱۵ می‌ تعیین می‌شود تا زمان مناسبی برای رصد آسمان و ترویج نجوم باشد.

روز نجوم امسال در ایران جمعه ۱۶ اردیبهشت بود و هفته نجوم از دوشنبه ۱۲ اردیبهشت تا یکشنبه ۱۸ اردیبهشت در سراسر کشور برگزار می‌شود. علاقه‌مندان ستاره شناسی می ‏توانند برنامه ‏های این هفته را از طریق سایت انجمن‏ها و گروه‏های نجومی فعال در شهرشان پیگیری کنند.

زمین، سیاره آبی ما

زمین، نخستین خانه ما در فضاست، شاید روزی بتوانیم جای دیگری را برای سکونت و ادامه حیات انتخاب کنیم اما مسلما سیاره آبی و زیبایمان را از خاطر نخواهیم‌برد. زمین که سومین سیاره منظومه‌شمسی است، حدود پنج میلیارد سال پیش و تقریبا همزمان با ستاره منظومه‌شمسی یعنی خورشید به وجود آمده‌است.

پس از میلیون‎ها سال، سطح زمین سرد شده و بخار آب درون جو به شکل قطرات آب درآمد و آب جاری زمینه را برای تشکیل حیات مهیا کرد. زمین از سال‎های دور تا به امروز تغییرات زیادی داشته‌است. گاهی شهاب‎سنگ‏ها و گاهی تغییرات دمایی، چهره آن را عوض کرده‎اند.

عالم پهناور

در مقیاس بزرگ‌تر به کیهان پهناور می‏رسیم جایی که تمام کهکشان‎ها در آن قرار دارند و دیگر مجموعه‎ای بزرگ‌تر معنا ندارد. درباره این که چه تعداد کهکشان در عالم وجود دارد، هنوز به‌طور قطع نمی‌شود اظهار نظر کرد اما ماریو لیویو، اخترفیزیکدان مؤسسه علمی تسلکوپ فضایی در بالتیمور مریلند می‎گوید بر اساس شواهد رصدی حدود ۲۰۰ میلیارد کهکشان در عالم وجود دارد. طبق محاسبات کیهان‌شناسان اندازه و قطر کیهان ۹۳ میلیارد سال نوری است و ۸/۱۳میلیارد سال نوری از عمر آن می‌گذرد.

منظومه‌ شمسی خانه ما و خورشید

منظومه‌ شمسی خانه بزرگ‌تر ماست. خانه‏ای که هفت سیاره دیگر هم آن را با ما شریک‏اند. ستاره مادر این منظومه، خورشید است که همه سیارات به دور آن می‎چرخند. طبق آخرین اطلاعات منتشر شده از ناسا، ۲۰۰ قمر در منظومه‌ شمسی وجود دارد که تعداد ۱۵۸مورد آن تایید شده‌است.

بعضی از این قمرها گزینه‎های جذابی برای پژوهشگران اخترفیزیک هستند تا بتوانند امکان حیات اولیه و وجود آب را در آنها بررسی کنند.

غیر از این موارد، منظومه‌شمسی اما اجزای جالب دیگری هم دارد. شهاب‌سنگ‎ها و سیارک‎ها، خرده‌سنگ‎های نامنظم به جا مانده از زمان تشکیل این منظومه‌شمسی است. دنباله‎دارها هم دسته دیگری از این بقایا هستند که از گازها و مواد جامد مختلف تشکیل شده و در مدارهای متفاوتی به دور خورشید حرکت می‌کنند.

در هر گوشه‏ این مجموعه بزرگ، قصه‏ای پر رمز و راز وجود دارد که باید کشف شود. از خورشید گرفته که می‏تواند به عنوان آزمایشگاهی در دسترس برای شناخت تحول ستاره‏ های دیگر به کار رود تا منطقه‏ای در ورای سیاره نپتون و مرزهای منظومه‌شمسی که در بردارنده اسرار مهمی است.

کاوشگر فضایی ویجر-۱ ناسا تاکنون توانسته از منظومه‌شمسی خارج شود. این کاوشگر سال ۲۰۱۲ به فضای بین ستاره‌ای رفت و ویجر-۲ در سال ۲۰۱۸ به آن پیوست.

این دو کاوشگر تنها دست‌ساخته‏‌های بشر هستند که توانسته‏اند چنین مسافتی از زمین فاصله بگیرند. بیش از ۲۵۰‌فضاپیمای روباتیک و ۵۶۷ انسان از زمانی که ما برای اولین بار کاوش فراتر از جو زمین را سال ۱۹۵۸ آغاز کردیم، به فضا رفته‏اند و در بخش‎های مختلف منظومه‌شمسی به کاوش پرداخته‏اند.

اَبَر خوشه کهکشانی سنبله

کهکشان‎های گروه محلی همراه تعداد دیگری از گروه‎های محلی در مجموعه‌ای بزرگ‌تر طبقه‎بندی می‎شوند که با نام ابر خوشه کهکشانی سنبله معروف است.

در این مجموعه بسیار بزرگ، بیش از ۱۳۰۰ کهکشان وجود دارد که در منطقه‎ای از فضا به وسعت ۱۱۰ میلیون سال نوری کشیده شده‌است. ابرخوشه سنبله تنها یکی از میلیون‌ها ابرخوشه در سراسر کیهان است.

راه شیری، کهکشانی مارپیچ

منظومه‌ شمسی ما همراه تک‌ستاره خود یعنی خورشید، درون مجموعه‏ای بزرگ‌تر و مملو از ستاره‌های پیر و جوان قرار دارد. کهکشان راه شیری، در دسته کهکشان‏های مارپیچی قرار می‌گیرد و قطری حدود ۱۰۰هزار سال نوری دارد.

راه شیری، بیش از ۱۰۰میلیارد ستاره در خود دارد. شاید تصور کنید مجموعه ‏های بزرگی مثل کهکشان‏ها که میلیاردها ستاره سنگین را درون خود جای داده ‏اند، در فضا ثابت هستند اما آنها هم در فضا در حال حرکتند؛ مثلا راه شیری با سرعت ۱۰۰ کیلومتر در ثانیه به سمت کهکشان آندرومدا حرکت می‏ کند. کهکشان‌ها با وجود فاصله‌ زیاد، برخلاف ستاره‌ها به یکدیگر نزدیک می‌شوند، بر یکدیگر اثر می‌گذارند یا حتی برخورد می‌کنند.

خوشه محلی کهکشان‏ ها

کهکشان راه شیری همراه چند کهکشان همسایه، عضو گروهی بزرگ‌تر به نام خوشه کهکشانی محلی است.

این گروه، مرکب از ۲۸ عضو است و قطری حدود ۱۰میلیون سال نوری دارد. جرم مجموع کهکشان‎هایی که در این گروه قرار گرفته‌اند، تقریبا ۱۰۰۰میلیارد برابر جرم خورشید تخمین زده می‏ شود.

کهکشان‏های معروف و زیبای آندرومدا، ابرهای ماژلانی کوچک و بزرگ و کهکشان مثلث، تعدادی از اعضای این مجموعه هستند.

برخوردهای بزرگ
نام نشریه: اسکای اند تلسکوپ ( Sky & Telescope)
تاریخ انتشار: ژوئن ۲۰۲۲

در جدیدترین شماره مجله اسکای اند تلسکوپ اطلاعات جالبی درباره آنچه کشف و تحقیق درباره امواج گرانشی به محققان آموخته‌است، می‌خوانید. این مقاله توضیح می‌دهد چطور کشف این امواج مهم به بشر کمک می‌کند تا ماهیت سیاهچاله‌ها را بهتر و بیشتر بشناسد.

در واقع ستاره‌شناسان از برخورد سیاهچاله‌ها تا ادغام کهکشان‌ها سرنخ‌هایی درباره هرکدام به دست می‌آورند و با بررسی امواج گرانشی به دست آمده از هریک، به داده ‏های تازه‏ای می‌رسند. یکی دیگر از موضوعات جذاب این شماره از جزئیات جالبی درباره عکاسی نجومی، عمق آسمان و راز و رمزهای کار عکاسان نجومی پرده‌برداری می‎کند.

از دومین سفر کلمب تا سفر فضایی

شپرد در سال ۱۴۹۴کریستف کلمب در دومین سفر خود به نیمکره غربی در چنین روزی، جامائیکا را دید و نام این جزیره را سانتا گلوریا گذاشت. کلمب، دریانوردی اهل ایتالیا بود که سفری بسیار طولانی را آغاز کرد و در حین سفرش به نقاط مختلف کره زمین با مناطق تازه‌ای مواجه می‌شد که تا قبل از او شناسایی نشده بود.

مناسبت جالب دیگر امروز اهدای اولین حق ثبت اختراع به یک زن در تاریخ است. این اتفاق در سال ۱۸۰۹ افتاد. این اختراع منجر به بافتن یک نی با استفاده از نخ و ابریشم شد.

سال ۱۹۳۶ ادوارد ریونسکرافت توانست برای اولین‌بار درپوش‌های پیچی با لبه بسیار باریک را برای بطری‌های نوشابه ابداع کند و معضل بستن درهای بطری را به شکل جالبی حل کرد. سال ۱۹۶۱ اولین سفر فضایی آمریکا توسط آلن شپرد در چنین روزی انجام شد. گرچه آرزوی پرواز در فضا و تسخیر آسمان از ایده‌های بشر از زمان‌های قدیم بود اما تا قرن بیستم، دستیابی به این ایده و عملی کردن آن ممکن نشد.

در طی این سال‌ها بشر پرواز به کمک پرندگان، استفاده از بال‌های مصنوعی، ساخت بالن و اختراع و پرتاب راکت‌های موتوردار و‌... را امتحان کرد.

مناطقی از جهان که اوضاع آب‌های زیرزمینی‌شان بحرانی است

آب‌های زیرزمینی در بسیاری از کشورها شرایط ویژه و بحرانی پیدا کرده‌است؛ از جمله قطر، فلسطین اشغالی، لبنان و ایران از کمبود منابع آب زیرزمینی به شدت رنج می‌برند.

این نتیجه یک مطالعه در اندیشکده موسسه منابع‌جهانی (WRI) است. این مطالعه داده‌های ۱۸۹ کشور را سال ۲۰۱۹ میلادی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و از آنها شاخصی برای تعیین خطر مربوط به کمبود آب زیرزمینی ایجاد کرد.

این شاخص نسبت کل برداشت آب به منابع قابل‌تجدید سطحی و زیرزمینی موجود را اندازه‌گیری می‌کند. برداشت‌ها شامل مصارف خانگی و همچنین صنعت، آبیاری، دامداری و غیره است.

توزیع نابرابر آب به عنوان یک منبع و مصرف بالای اقتصادهای صنعتی و نوظهور به کمبود آب در سطح جهان منجر شده‌است.

در این میان مناطق فقیرتر بیشتر تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند و به‌طور فزاینده‌ای با خشکسالی و دوره‌های خشک به دلیل پیامدهای تغییرات آب‌وهوایی دست و پنجه نرم می‌کنند. منابع مختلف پیش‌بینی می‌کنند همین کمبود آب می‌تواند زمینه‌ساز بروز جنگ‌ها و درگیری‌ها در آینده شود.

مریم ملی - دانش / روزنامه جام جم