رمضان؛ گنج مهارت زندگی

لزوم احیای سنت‌های اجتماعی رمضانی، یکی از مواردی است که جامعه‌شناسان بر آن تاکید ویژه‌ای دارند، چرا که معتقدند چنین ظرفیت‌هایی هم افراد و خانواده‌ها، هم سطح کلی اجتماع را منتفع خواهد ساخت و یکی از نیازهای ضروری جامعه امروز ایران را به‌خوبی پاسخ می‌‌دهد. گفت‌وگوی امروز ما با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدمهدی بهداروند، جامعه‌شناس دین، درباره ظرفیت‌های ماه مبارک رمضان برای تحکیم پیوندهای اجتماعی در سطوح فردی، خانوادگی، ملی و تمدنی و چگونگی احیای این سنت‌ها با نگاهی ایجابی و امروزی است.

ماه مبارک رمضان در سطح فردی، چه ظرفیت‌هایی دارد که می‌تواند ما را در تحکیم پیوندهای اجتماعی محیطی که در آن زیست می‌کنیم، موثر واقع شود؟  

در این سطح از تحلیل، ارتباط فرد و نگاه او در ماه مبارک رمضان به خودش، جامعه و دیگران مطرح می‌شود. یعنی برای او ارتباط با خدای متعال تنها محدود به پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه انفاق و خیرات کردن و کمک به هم‌نوع، از فضایل و عبادت است اما این عبادت، به معنی عبادت در اسلام و تشیع است و با تصوف، رهبانیت و انزواگری تفاوت دارد؛ چون فرد صائم، حضور اجتماعی هم دارد و از جمع و اجتماع بریده نیست. توصیه‌هایی که در روایات درخصوص ماه مبارک رمضان، شب قدر و قبل از ماه مبارک وجود دارد، همه به جامعه و ارتباطات اجتماعی فرد برمی‌گردد. در روایت داریم هر کس حق‌الناسی بر گردن دارد، قبل از ماه مبارک رمضان آن را از ذمّه خود خارج کند، کینه از دل بزداید و اگر با دیگری کدورتی دارد، حلالیت بطلبد. این موارد یعنی ما با یک جریان اجتماعی در ماه مبارک رمضان روبه‌رو هستیم و ظرفیت این ماه صرفا فردی نیست. بلکه پاکسازی درونی، اصلاح روابط با دیگران و تعدی نکردن به حقوق مردم هم مطرح است.

همان‌طور که فرد، بیشترین پیوند اجتماعی را با اعضای خانواده و نزدیکان خود دارد، ماه مبارک رمضان چگونه می‌تواند روابط خانوادگی او را متحول سازد؟

بدون شک زیست خانوادگی ما قبل و بعد از ماه مبارک با ماه مبارک متفاوت است، چون سحرها و افطارهای جدیدی در موازنه زندگی ما قرار می‌گیرد، میانگین عبادت و بهداشت روانی و معنوی ما را افزایش می‌دهد، برنامه غذایی و الگوی مصرف را تغییر می‌دهد. در ماه مبارک رمضان اعضای خانواده بیشتر مراقب همدیگر هستند. یک‌نکته بسیار دقیق اجتماعی در این ماه وجود دارد و آن داشتن سفره مشترک خانودگی است. برخلاف ماه‌های قبل که هرکس غذایش را در ساعتی می‌خورد و ما کمتر دور هم زیست می‌کنیم، در ماه مبارک این ظرفیت ایجاد می‌شود که همه اعضای خانواده با هم سحری و افطاری بخورند. علاوه ‌بر این، صله رحم خانوادگی و دعوت‌هایی که در افطاری و سحری صورت می‌گیرد، ظرفیتی اجتماعی به نام ایجاد صمیمیت، محبت و تعلق ایجاد می‌کند. فرزندان نابالغ ما هم آموزش دینداری می‌بینند، چون وقتی عمل‌مان را می‌بینند، خود به‌خود آداب ماه مبارک را به صورت غیرزبانی یاد می‌گیرند. همچنین در این ماه دغدغه خانواده‌ها رفع فقر، نداری و تنگدستی خانواده‌های اقوام و نزدیکان خود است.

وقتی ماه مبارک رمضان در سطح فردی و خانوادگی می‌تواند به تقویت همبستگی اجتماعی کمک شایانی کند، آیا در بعد کشوری و ملی هم قادر است این پیوستگی را تقویت کند؟

در ماه مبارک و در سطح کشوری و ملی، معمولا تمام بازار و اقتصاد کشور در قالب برگزاری نماز جماعت، شلوغی شب‌های قدر، جشن بزرگ عید فطر، گشت و گذار خانواده‌ها پس از افطار، رفتن به بازار (که البته بیشتر در کشورهای عربی مرسوم است و ما هنوز این فرهنگ را نهادینه نکرده‌ایم)، آماده یک تحول بزرگ می‌شود. این کارها اقتصاد و بازار را پویا می‌کند، در همین سطح کمک‌های مؤمنانه به اقشار ضعیف در سطح ملی صورت می‌گیرد و نه صرفا به صورت کمک به همسایه و نزدیکان. کمک‌ها در این سطح به دست افرادی می‌رسد که اصولا ما آنها را نمی‌شناسیم، درواقع سفره‌های بزرگ افطاری به وسعت کل ایران پهن می‌شود و ما فراتر از هم‌محله‌ای‌ها، همجوارها و همشهری‌ها در سطح ملی شاهد توزیع آذوقه‌های غذایی هستیم. لازم به ذکر است که دولت‌ها هم در ماه مبارک رمضان به نظم و نسق خاصی می‌رسند و کالاهایی را برای رسیدن به‌موقع با قیمت مناسب به دست مردم، انبار می‌کنند تا جامعه با بی‌اخلاقی‌هایی نظیر گرانی و احتکار کالاهای اساسی که متاسفانه امروز در کشور ما مرسوم شده، مواجه نشود. در ماه مبارک رمضان، بهداشت روانی، عمومی و اجتماعی توسعه می‌یابد. اگر از ناجا آمار بگیرید، در خواهید یافت که ماه مبارک، کاهش بزهکاری‌هایی نظیر سرقت، تعدی به‌عنف، درگیری و... را درپی دارد.

پیشنهاد شما برای احیاء و امروزی کردن سنت‌های انسجام‌بخش رمضانی از سوی خانواده‌ها و رسانه‌ها به‌خصوص رسانه ملی که مخاطبان زیادی دارد، چیست؟

به عقیده من می‌توان در لابی آپارتمان‌ها، سفره افطاری پهن کرد. چون این کار حتی اگر مهمانان روزه نباشند، نوعی محبت و گفتمان ذیل افطار و ماه مبارک رمضان را ایجاد می‌کند. متاسفانه ما مذهبی‌ها قدرت گفتمان با قشر غیرمذهبی را نداریم و معمولا سلبی برخورد می‌کنیم. بنده معتقدم دورهمی‌های افطار، برخلاف دورهمی‌های همیشگی که پیرامون محور خودنمایی، تبرج، تجمل و چشم و هم‌چشمی است، حول محور دعا، عبادت و معنویت می‌چرخد. وقتی دور سفره افطار قرار می‌گیریم، نوعی وحدت، صمیمیت و آشتی بین ما شکل می‌گیرد و کدورت‌ها رفع می‌شود. در این دورهمی‌های ماه مبارک رمضان، برکت وجود دارد. اینها همه از ظرفیت‌ها و پیوند ماه مبارک رمضان با اجتماع است. در همین فضا، رسانه‌ملی می‌تواند تاثیر زیادی در ارائه درست و حقیقی ماه مبارک رمضان، متناسب با سیره و روایاتی که معصومین ما داده‌اند، داشته باشد. متاسفانه در گذشته و برای مدتی، نگاه رسانه ملی در این زمینه سلبی بود. یعنی گویی وقتی ماه مبارک رمضان می‌آمد، دوره سکوت رسانه ملی هم فرا می‌رسید و در دهه‌های اول، دوم و سوم ماه مبارک، مدیران بر اساس علایق، سلایق و اندیشه‌های سیاسی خود این تصمیم را می‌گرفتند. بعدتر شبیه کشورهای عربی شدیم و در پخش برنامه‌های شاد، گاهی افراط می‌شد. رسانه ملی باید با فرهنگ و آموزه‌های دینی حرکت کند. یعنی بداند که در لحظه افطار، مردم در صفوف نماز جماعت و مساجد حضور دارند، پس نباید به گونه‌ای برنامه‌ریزی کرد که پخش فلان سریال پرمخاطب بلافاصله بعد از اذان، باعث شود مردم برای از دست ندادن سریال، مسجد نروند. این افراط و تفریط‌های ناخودآگاه گاهی ما را با ظرفیت‌های دینی‌مان درگیر می‌کند و بسیار خوب است که رسانه ملی این ظرفیت‌های دینی و اجتماعی را به‌خوبی و به‌درستی ارائه کند.

پتانسیل‌های ماه رمضان برای ایجاد وحدت تمدنی

ماه مبارک رمضان ظرفیتی تماما جهانی دارد و همه مسلمانان چه شیعه باشند، چه سنی و چه اهل هر فرقه‌ای، روزه می‌گیرند و از اذان صبح تا مغرب یک رفتار واحد در برابر تمدن‌های موجود جهان دارند. پس ماه مبارک رمضان نوعی انسجام، وحدت و قدرت ملی و تمدنی ایجاد می‌کند. یعنی دیگر تمدن‌ها (از جمله تمدن غرب که آن را به عنوان تمدن اصلی می‌شناسیم)، به فکر خودشان هستند اما تمدن دینی و نوینی که ما به سمت آن در حرکت هستیم، همه متوجّه خداست. در همین راستا بنده معتقدم ظرفیت‌های اجتماعی ماه مبارک باید افزایش و توسعه یابد.