بهار غبارآلود در راه است

پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که در بهار پیش‌رو‌ به دلیل بارش‌های مناسب، گردوغبار با منشأ داخلی نداریم اما سوغات کشورهای همسایه همچنان مرزهای شرقی و غربی ایران را در می‌نوردد و بهار غبارخیزی در انتظار ایران است.

مطالعات سازمان حفاظت محیط‌زیست نشان می‌دهد که ۲۷۰‌میلیون هکتار عرصه مستعد وقوع پدیده گردوغبار در اطراف ایران وجود دارد که میزان غبارخیزی این مناطق تقریبا جهاربرابر کانون‌های بحران داخلی است.

در نتیجه گویا برای قابل زیست ماندن بخش‌های درگیر با پدیده ریزگرد در ایران، راهی به‌جز همکاری‌های بین‌المللی برای کنترل این پدیده و به‌سامان‌کردن اوضاع نداریم.

با توجه به این‌که تاکنون تفاهم‌نامه‌های دو یا چندجانبه نتوانسته مشکل ریزگردهای کشور را حل کند، سازمان حفاظت محیط‌زیست با آسیب‌شناسی مسیر طی‌شده قصد دارد با کمک‌گرفتن از وزارت‌خارجه و تشکیل صندوق‌های بین‌المللی، راه را برای همکاری موثر کشورهای منطقه در راه مقابله با ریزگردها هموار کند.

خوزستان غرق در خاک

باز هم گرد و غبار به خوزستان رسید. دیدن آسمان تیره‌وتار کم‌کم به یکی از اجزای زندگی مردم برخی مناطق ایران مانند خوزستان تبدیل شده است.

دیروز پنج شهر خوزستان در وضعیت ناسالم برای تمام گروه‌های سنی قرار گرفت و سامانه پایش کیفی هوای کشور اعلام کرد شاخص کیفی هوا برای شهرهای شوشتر‌۱۷۷، مسجدسلیمان‌۱۶۹، اندیمشک‌۱۵۵، دزفول‌۱۵۳ و بندر‌ماهشهر‌۱۵۲ AQI ثبت شده که از ناسالم‌بودن هوا برای تمام گروه‌های سنی حکایت دارد.

مدیرکل هواشناسی خوزستان نیز از هواز به‌عنوان آلوده‌ترین شهر نام برد و گفت: در بیشتر شهرها میزان دید به زیر ۵۰متر رسیده و به احتمال زیاد این شرایط تا اواخر امروز برقرار باشد. این شرایط سبب شد پروازهای ورودی و خروجی اهواز نیز به دلیل کاهش دید کنسل شود.

‌محمد محمدی، سرپرست دانشگاه علوم‌پزشکی آبادان‌‌ درباره شرایطی که گرد و غبار در این شهر ایجاد کرده، گفت: گردوخاک جمعه گذشته ۱۰۳بیمار را با علائم حاد تنفسی روانه بیمارستان‌های آبادان کرد. افزون بر این محیط‌زیست خوزستان نیز در اطلاعیه‌ای تاکید کرد افراد مبتلا به بیماری قلبی یا ریوی، سالمندان و کودکان باید از فعالیت‌های طولانی یا سنگین خارج از منزل خودداری کنند. ‌این درحالی است که گردوغبار برخی از استان‌های ایران را بیشتر متاثر کرده و در برخی نقاط کمتر مشکل ایجاد می‌کند. گاهی شدت می‌یابد و تا ۲۱‌استان کشور را هم همزمان درگیر می‌کند و گاهی فقط به استان‌های جنوب‌شرقی و جنوب‌غربی کشور محدود می‌شود.

آرش بهاروند احمدی، مدیرکل هواشناسی استان البرز دیروز گفت: گرد و خاک با منشأ کشور عراق از چهارشنبه هفته‌جاری استان البرز و مناطق همجوار را تحت‌تاثیر خود قرار خواهد داد.

البته جمعه گذشته هوای تهران نیز تحت‌تاثیر ریزگردها قرار گرفت و کارشناسان هشدار می‌دهند به احتمال زیاد این اتفاق بازهم تکرار خواهد شد. محمد میرزایی‌قمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در‌این‌باره به ایسنا گفت: شهر تهران ساعات پایانی جمعه‌(۱۳‌اسفند) شاهد افزایش شاخص برخط کیفیت هوا تا مقادیر بالای۳۰۰ بود به‌طوری که برای ساعاتی وضعیت کیفیت هوا در حالت بسیار ناسالم قرار گرفت و بررسی‌ها نشان داد که منشأ این آلودگی خارج از کشور ایران است.

ریزگردهای خارجی، مهمان نوروزی

براساس مطالعات سازمان حفاظت محیط‌زیست، ریزگردهای خارجی نقش مهم‌تری در وقوع پدیده ریزگردها در ایران دارند. آن‌طور که طهماسبی به ما می‌گوید: پدیده گرد و غبار اخیر استان‌های خوزستان، ایلام و کرمانشاه منشأ خارجی داشته و از عراق و سوریه و یک بخشی از اردن است.

او بیان می‌کند: وقوع پدیده ریزگرد را در طولانی‌مدت نمی‌توان پیش‌بینی کرد. از اردیبهشت تا حدود شهریور به تناوب، شرق بادخیز می‌شود و جریانات باد را داریم. در خوزستان هم این شرایط برقرار است. سرعت بادهای محلی کم و کوتاه‌مدت است و زود شروع می‌شود و به سرعت خاتمه می‌یابد. اگر بارندگی خوب باشد، برای ریزگرد داخلی وضعیت مناسب‌تر است.

آن‌طور که دبیر ستاد‌ملی مقابله با پدیده گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست توضیح می‌دهد در سه سال اخیر وضعیت ریزگردهای با منشأ داخلی خوب بوده و این درحالی است که شرایط ریگان در کرمان مناسب نبوده است.

به گفته او، حدود ۴۵روز پیش از سمت قره‌قوم و ترکمنستان و از سوریه و به‌ویژه عراق ریزگردهایی ایجاد شد که در داخل مشکلی ایجاد نکرد. برای سال آینده هم مثل سنوات قبل گردوغبار را خواهیم داشت اما مهم این است که این غبارخیزی در حد تحمل و زیست مردم باشد.

‌طهماسبی می‌گوید: عمده مشکل ما در زمینه ریزگردها، روی گردوغباری است که به‌صورت منطقه‌ای و فرامرزی رخ می‌دهد زیرا ذرات آن بسیار ریز هستند. حجم و گستره‌ای که در‌بر‌می‌گیرند، زیاد است و ماندگاری آنها به‌صورت ذرات معلق بالاست.

آن‌طور که او می‌گوید معمولا کانون‌های داخلی ریزگرد به‌دلیل اینکه ذرات آن بیشتر درشت دانه است در قالب توفان ماسه ایجاد می‌شود و به‌سرعت نیز فروکش می‌کند‌ به همین دلیل گردوغبارهای با منشأءداخلی حداکثر یک روز مشکل‌ساز می‌شود.

طهماسبی پیش‌بینی می‌کند که گرد‌و‌غبار خارجی همچنان در بهار به‌ویژه در شرق کشور وجود داشته باشد. در غرب کشور هم بعد از فروردین و اردیبهشت اگر گردوغباری گزارش شود، بیشتر با منشأ داخلی است اما در فروردین احتمال این‌که گردوغبار خارجی با منشأ سوریه و عراق داشته باشیم، زیاد است زیرا در این کشورها اراضی خشکیده فراوانی وجود دارد.

به گفته دبیر ستادملی مقابله با پدیده گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست،‌ در شرق کشور مدت زمان پدیده ریزگرد طولانی‌تر خواهد بود ولی به غلظت و ماندگاری غرب نیست زیرا در سمت شرق شرایط حوضه آبخیز متفاوت است.

در غرب و جنوب‌غرب ایران یعنی جلگه خوزستان و در کشورهای همسایه ما، عناصر خیلی ریزدانه هستند و میزان غلظت و به‌ویژه ماندگاری چنین ذراتی طولانی‌تر از شرق است.

۲۷۰میلیون هکتار کانون خارجی

آن‌طور که علی‌محمد طهماسبی‌بیرگانی، دبیر ستاد‌ملی مقابله با پدیده گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست به جام‌جم می‌گوید: بر‌اساس مطالعاتی که در این سازمان انجام شده‌، مساحتی حدود ۲۷۰‌میلیون هکتار مناطق غبارخیز در اطراف ایران وجود دارد که پتانسیل غبارخیزی و گسیل گردوغبار این مناطق برای ذرات زیر‌۱۰‌میکرون‌(و نه کل حجم گردوغبار) حدود ۱۵۰‌میلیون تن‌ در سال است که میانگین هر هکتار ۵۴۰‌کیلوگرم خواهد بود. این در حالی است که میزان غبارخیزی کانون‌های بحران داخلی با وسعت ۳۵‌میلیون هکتار با مدلسازی مشابه استخراج‌شده و برای ذرات زیر ۱۰‌میکرون، عددی حدود ۱۲۲کیلوگرم در هکتار به‌دست آمده و نتیجه اینکه میزان غبارخیزی اراضی مستعد خارج از مرزها، چهار برابر بیشتر از کانون‌های بحران داخلی است.

بهاری بدون ریزگرد با منشأ داخلی

هر چند طهماسبی در گفت‌وگو با جام‌جم توضیح می‌دهد که بعد از فروردین و اردیبهشت اگر پدیده ریزگردی رخ دهد با منشأ داخلی خواهد بود اما پرویز‌گرشاسبی، معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری در گفت‌وگو با جام‌جم از بهاری آرام و بدون ریزگرد با منشأ داخلی خبر می‌دهد.

او می‌گوید: امسال تاکنون‌کانون‌های داخلی ریزگرد فعال نشده زیرا وضعیت بارندگی مناسب بوده است. به همین دلیل می‌توان گفت ریزگردهایی که اکنون به کشور وارد شده با منشأ خارجی است. گرچه در خوزستان مقداری بارش‌ها کم بود اما پیش‌بینی ما این است که سال آینده مشابه سال‌های خشکسالی، ریزگرد با منشأ داخلی تشدید نشود.

گرشاسبی درباره پیش‌بینی شرایط برای ماه‌های آینده عنوان می‌کند: بستگی به شرایط جوی دارد. اگر بهار پربارانی داشته باشیم قطعا کانون‌های بحرانی تا تابستان مرطوب هستند و مشکلی ایجاد نمی‌شود. اگر بهار خشک باشد، تابستان باید منتظر شروع ریزگردها باشیم؛ البته داده‌های هواشناسی با ۹۰درصد دقت می‌گوید که بهار امسال مرطوب است، بنابراین پیش‌بینی ما این است که درخصوص کانون‌های داخلی وضعیت مطلوبی داشته باشیم.

او درباره اقدامات لازم برای کنترل ریزگردها بیان می‌کند: ابتدا باید کانون‌ها را شناسایی کرد. کانون‌ها متحرک هستند و در دوران ترسالی محدود می‌شوند اما در خشکسالی‌ها توسعه پیدا می‌کنند، بنابراین با مطالعه و شناسایی کانون‌ها با کمک گرفتن از سیستم پایش از نظر ایستگاه‌های زمینی و تحلیل فضایی باید شرایط را ارزیابی کرد.

معاون آبخیزداری سازمان منابع‌طبیعی حفاظت، قرق، بوته‌کاری و نهالکاری و مالچ‌پاشی را از اقدامات موثر برای مقابله با ریزگردها می‌داند. به گفته او بین ۱۵تا۲۰درصد ریزگردهای حادث‌شده در کشور داخلی هستند و بقیه منشأ خارجی دارند.

وضعیت منطقه بغرنج‌تر می‌شود

مهم‌ترین عامل بروز پدیده ریزگرد خشکسالی است. این درحالی است که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اعلام کرده سرانه آب ایرانیان در افق۱۴۲۰ با فرض ۱۰۶میلیون نفر جمعیت ۳۰۰متر‌مکعب کاهش می‌‌یابد و وارد مرحله بحران می‌شویم.

به این ترتیب آیا باید نگران افزایش بحران در کشور و خاورمیانه باشیم؟ طهماسبی در‌این‌باره به جام‌جم می‌گوید: در این زمینه مطالعه‌ای انجام نشده و سازمان حفاظت محیط‌زیست قصد داشت مطالعه دراین‌باره را امسال آغاز کند اما نتوانستیم اعتبارات را تامین کنیم. موافقت‌نامه‌ای با سازمان برنامه داشتیم اما فعلا اعتباری برای این موافقت‌نامه تامین نشده‌است.

آن‌طور که او می‌گوید پدیده گردوغبار را نمی‌توان به‌جز در کوتاه‌مدت پیش‌بینی کرد اما سناریوهای اقلیمی متعدد را می‌شود پیش‌بینی و بر مبنای آن برای گردوغبار مدل‌سازی کرد.

دبیر ستادملی مقابله با پدیده گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست پیش‌بینی می‌کند که احتمال افزایش بحران در خاورمیانه کم است زیرا از نظر تاریخی، این منطقه مهد زندگی بوده و نوسانات زمین‌شناسی نیز همواره داشته اما می‌توان گفت در آینده وضعیت بغرنج‌تر خواهد شد.

طهماسبی ادامه می دهد: براساس مطالعات روند گرمایش منطقه خاورمیانه به نسبت میانگین جهانی بیشتر است و اگر همین روند را داشته باشیم با افزایش متوسط درجه حرارت تبخیر افزایش می‌یابد. رطوبت نسبت به گذشته کاهش خواهد یافت و حتما پوشش گیاهی منطقه تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد و بیشتر تخریب می‌شود.

به عبارت دیگر همه این موارد مجموعا پتانسیل غبارخیزی یک سرزمین را تشکیل می‌دهد و اگر به این مسائل، استفاده نامناسب و مدیریت نامناسب آب در منطقه را هم اضافه کنیم از نظر کارشناسی و نه براساس یک مطالعه دقیق از قبل انجام شده، می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که وضعیت منطقه نامناسب‌تر از همیشه خواهد شد.

تفاهم‌نامه‌های خاک‌گرفته بین‌المللی

دبیر ستادملی مقابله با پدیده گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست به اقدامات در دست پیگیری سازمان حفاظت محیط‌زیست برای مقابله با ریزگردهای خارجی اشاره می‌کند و به جام‌جم می‌گوید: ما منشأ خارجی ریزگردها را با کمک دستگاه‌های عضو ستاد شناسایی کردیم و بر مبنای مطالعاتی که انجام دادیم، شرایط را به همه دستگاه‌ها ابلاغ کردیم.

طهماسبی عنوان می‌کند: برنامه‌های عمل منطقه‌ای مشخص شده و یک برنامه برای غرب و جنوب غرب است که اسمش را زیر منطقه غرب آسیا گذاشته‌ایم. این برنامه شامل کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، سوریه، عراق، اردن و دیگر کشورهای متاثیر از ریزگردها خواهد بود.

او ادامه می‌دهد: برنامه دیگر مربوط به شرق و شمال شرق است که به‌عنوا‌ن «برنامه آسیای میانه و بخشی از غرب آسیا» نامگذاری شده و این برنامه هم مرتبط با ایران، پاکستان، افغانستان، ترکمنستان و ازبکستان است. امیدواریم برنامه تدوین‌شده با چهار تا پنج کشوری که از نظر سیاسی بیشتر با ما همگرایی دارند و مناسبات بهتری با آنها داریم مثل سوریه، عراق، قطر و عمان آغاز شود تاکشورهای دیگر نیز به ما بپیوندند.

دبیر ستادملی مقابله با پدیده گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید: در دهه‌های گذشته یادداشت تفاهم‌های دو یا چندجانبه بین ایران و دیگر کشورها امضا شده و بدون تعارف این برنامه‌ها خیلی موفق نبوده است، بنابراین تفاهم‌نامه‌ها را آسیب‌شناسی کردیم و بررسی‌های ما نشان می‌دهد به دلیل درگیر‌نکردن یک نهاد بین‌المللی که نقش واسط را به‌عهده بگیرد، تاکنون موفق نشده‌ایم اقدامی عملی و اجرایی در زمینه ریزگردها انجام دهیم.

آن‌طور که او می‌گوید، یک صندوق مالی مشترک و دبیرخانه نیز در‌این‌خصوص ایجاد خواهد شد. ‌دبیر ستادملی مقابله با پدیده گردوغبار سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌گوید: این سند که از نظر ایران نهایی‌شده ‌و به امضای رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشورمان رسیده در اختیار وزیرخارجه قرار گرفته تا مقدمات اجرای آن به جریان بیفتد. ‌به گفته او احتمالا نشست وزرای محیط‌زیست کشورهای همسایه در زمینه ریزگردها را در خرداد و تیر سال‌آینده در ایران خواهیم داشت.

لیلا مرگن - جامعه روزنامه جام جم