عبور از خرافات با واکسن انجمن‌های علمی

انجمن‌های علمی هم با همین تصور مجامعی هستند که همایش‌ها و برنامه‌های پیچیده برگزار می‌کنند و هیچ نقشی در دغدغه‌های روزمره زندگی ما ندارند.

در حالی که انجمن‌های علمی در کشورهای مختلف دنیا بخش‌های ویژه‌ای برای ارتباط با مردم دارند تا آنها را با آنچه در علم روز اتفاق می‌افتد به دور از فرمول و اصطلاحات پیچیده آشنا کنند.

هر انجمنی به‌دلیل ارتباط دوسویه‌ای که دارد ـــ ارتباط با دانشگاه و مراکز علمی و دیگری ارتباط با مردم ـــ نوعی اعتبار پیدا می‌کند و می‌تواند وقتی جامعه درباره موضوعی علمی دچار تردید است یا درگیر خرافه، شبه علم و شایعه شده به کمک بیاید.

در ایران هم انجمن‌های علمی فعالی داریم که با وجود مشکلات گوناگون، تلاش می‌کنند در حوزه تخصصی خودشان فعال باشند و هم برای دانشجویان و هم برای مردم علاقه‌مند دورهمی، کارگاه، نشست عمومی ‌و برنامه‌های مجازی ترتیب دهند.

ساده حرف زدن از علم سهل ممتنعی است که بخش‌های مروج علم در انجمن‌ها در تلاشند آن را محقق کنند تا مردم در بحران‎ها، بیماری‌ها و تصمیمات و حتی نوع نگاهشان به زندگی از آن کمک بگیرند.

به مناسبت هفته ترویج علم (۱۹ تا ۲۶ آبان) نگاهی می‌کنیم به فعالیت‎های علمی ترویجی سه انجمن و ضرورت وجودشان در جامعه، انجمن‎هایی که با همه مصائب‌شان چراغ ترویج علم را روشن نگه داشته‎اند.

آموزش روشِ فکر کردن، نتیجه پویایی انجمن‎ های علمی

دکتر معین مصلح، رئیس انجمن نجوم ایران درباره اهمیت ترویج علم نجوم و برنامه‏های جدید هیأت مدیره این انجمن می‏گوید: «نجوم از علوم تأثیرگذار در طول تاریخ بوده و همواره در ذهن بشر سوالات اساسی ایجاد ‎کرده و پرسش‌هایی که باعث شده است شناخت انسان از عالم هستی هر روز بیشتر شود. شناختی که در تکامل و توسعه دانش و فناوری امروزی هم تاثیر بسیاری گذاشته است. در هزاره‌های گذشته یا از زمانی که منجم‏هایی مثل کپلر و گالیله آسمان را با ابزارهای نوین‌‌تر می‏کاویدند و درباره حرکت سیاره‌ها و ستاره‎ها پرسش‎هایی را مطرح می‎کردند تا به امروز، پرسش‎های بشر پایانی نداشته و همچنان همین پرسش‎ها منشأ درکی تازه از جهان پیرامون ما می‎شود. بعضی از علوم مثل نجوم، زیست‌شناسی و... پنجره‎های خیلی خوبی هستند برای آن که افراد را به علم علاقه‌مند کنند. این علاقه‎مندی در مراحل پیشرفته‎تر موجب تشویق به ادامه تحصیل و فعالیت دانشگاهی می‌شود که خودش در ارتقای علمی جامعه مؤثر است. از طرفی ترویج این علوم کمک می‎کند تا روش صحیح فکرکردن میان مردم رواج پیدا کند. متأسفانه در میان جامعه علمی و حتی بین کسانی که در رشته فیزیک تحصیل و کار می‎کنند، اهمیت گرایش نجوم و خروجی‌های آن کمرنگ دیده می‌شود، در حالی که نجوم همیشه در کنار فرآیند پیداکردن پاسخ‌هایی برای پرسش‏های بنیادی بشر، باعث ارتقای فناوری هم شده است. شاید اگر کوتاه‎مدت نگاه کنیم، بگوییم چرا برای طراحی و ساخت تلسکوپی مثل «جیمز وب» در جهان این همه هزینه می‎شود اما با نگاه بلند‎مدت خواهیم دید در ۱۰سال آینده این تلسکوپ چه فناوری‎های نوینی را به‌همراه اطلاعات تازه از عالم به زندگی بشر اضافه خواهد کرد. بینش و دیدگاهی که نجوم به ما می‏دهد و تلاش برای داشتن سهم در گسترش و ارتقای فناوری‎ها و پیشرفت علم از دلایلی است که به خاطرش کار ترویجی انجام می‏دهیم. در انجمن نجوم ایران هم گروه‏های حرفه‎ای و دانشگاهی و هم گروه‏های آماتور با رشته‎های تحصیلی مختلف فعالیت داشته‎اند.»

رئیس انجمن نجوم ایران ادامه می‌دهد: «گرچه شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران چند سالی است فعال نبوده، با این حال فعالیت‎های نجوم آماتوری در این سال‎ها از سوی گروه‎‏های مختلف رشد کرده و به شکلی متنوع ادامه یافته است. انجمن برای هفته و روز جهانی نجوم امسال در اردیبهشت برنامه‏های ویژه‎ای داشت و وظایفی را برای خود تعریف کرده بود تا بتواند با هدف ترویج علم آنها را به اجرا برساند و این برنامه‌ها قرار است ادامه پیدا کند. «شبانا» سر واژه شاخه بانوان انجمن نجوم ایران است که به‌تازگی راه‎اندازی شده و قرار است با هدف برطرف‌کردن مشکلات و دغدغه‎های خانم‎های منجم هم در حوزه آماتوری و هم در بخش حرفه‌ای فعال باشد و به گسترش علم نجوم کمک کند. برنامه‎های این شاخه می‎تواند به رفع موانعی که بر سر راه فعالیت خانم‎های علاقه‎مند به نجوم وجود دارد، کمک کند و در نهایت باعث رشد علاقه‎ها و استعدادها شود. هیأت مدیره جدید انجمن نجوم ایران در تلاش است با توجه به حساسیت‎هایی که وجود دارد، اشکالات و نقاط ضعف را بررسی و رفع کند تا با عزمی‌تازه قطار انجمن نجوم ایران دوباره روی ریل بیفتد. درِ دفتر انجمن به روی همه باز است و علاقه‎مندان می‎توانند ایده‎ها و نظر‌شان را از طریق راه‎های ارتباطی اعلام شده در وبگاه انجمن به نشانی asi.ir یا صفحه اینستاگرام astronomical.society.iran در میان بگذارند.»

بخش‌های آماتوری انجمن‌ها، بستر جذب علاقه‌مندان علم

شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۱ فعال بود و در این بازه زمانی برنامه‌های جامعی برای دوستداران آسمان شب برگزار می‌کرد که نوعی فعالیت ترویجی گسترده در کشور بود.

محمدجواد ترابی، هماهنگ‌کننده ملی کمیته ترویج اتحادیه بین‌المللی نجوم درباره سازوکار این شاخه و تلاش‌های مؤثر ایران در حوزه ترویج نجوم می‌گوید: «اصطلاح آماتور در ذهن خیلی از ما فضای تازه‌کاربودن را متبادر می‌کند در حالی که این اصطلاح در واقع به معنی این است که فردی پا در مسیری گذاشته که نسبت به آن بسیار باانگیزه و مشتاق است. مثل کوهنوردی که کارش فعالیتی علمی به حساب نمی‌آید اما گاهی شناختی که او از عوارض زمین دارد ممکن است از یک زمین‌شناس بیشتر باشد. در دهه ۸۰ فعالیت‌های شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران خیلی گسترده بود، رویدادهای بزرگی مثل سال جهانی نجوم، جشنواره‌های نجوم آماتوری و رقابت‌های رصدی و فعالیت انجمن‌های نجومی‌شهرها بسیار پر رنگ بود و همین امر باعث شد که ایران در حوزه ترویج علم نجوم در سطح بین‌المللی جایگاه خوبی داشته باشد اما از آنجا که شاخه آماتوری ذیل انجمن نجوم ایران فعالیت می‌کرد با تغییرات هیات‌مدیره انجمن نجوم، اختلاف دیدگاه‌هایی در هدایت برنامه‌ها و رویکرد انجمن و شاخه آماتوری نسبت به هم وجود داشت که درنهایت اعضای آن شاخه از کار استعفا دادند و عملاً شاخه آماتوری که سازوکار مشخصی برای عضوگیری و سیاستگذاری نداشت، این‌گونه منحل شد. انجمن‌های نجومی‌مصائب خاص خودشان را دارند. از آنجایی که بودجه اندکی دارند معمولاً فعالیت‌های‌شان در بلندمدت با مشکل روبه‌رو می‌شود. مهم‌ترین معضل پیش‌روی ساماندهی انجمن‌های نجوم آماتوری ناهمسان‌بودن آن‌هاست؛ مؤسسه، شرکت، نشریه، انجمن علمی دانشگاهی، رصدخانه یا آسمان‌نما ذیل یک نهاد و... انواع و اقسام نهادهایی است که در ایران در حیطه نجوم آماتوری فعالیت می‌کنند. جامعه نجوم آماتوری ایران با همه اینها با توجه به سابقه و فعالیت‌هایش در بین کشورهای منطقه پیشرو به‌حساب می‌آید و این جامعه می‌تواند با تهیه مستندات و گزارش‌نویسی به زبان انگلیسی و دیگر زبان‌های منطقه، نوعی الگو در جامعه جهانی نجوم آماتوری به‌شمار آید. در چند سال اخیر دفتر ترویج اتحادیه بین‌المللی نجوم در ایران با فعالیت‌های سامان‌دهی‌شده توانست پویش‌هایی مثل «نام‌گذاری ستاره و سیاره فراخورشیدی» را به سرانجام برساند و اقداماتی را برای شکل‌دهی ارتباطات بین‌المللی انجام دهد تا درنهایت بخش ترویج علم نجوم در قالب فعالیت‌های آماتوری مجدداً جانی تازه بگیرد اما این فقط یک قدم کوچک برای نشان‌دادن پویایی جامعه نجوم آماتوری ایران در عرصه بین‌المللی است و یک‌دست صدایی ندارد. آرزوی همه ما شکل‌گیری فدراسیونی است که همه ذی‌نفعان حوزه نجوم آماتوری در آن سهیم باشند.»

ارتباط با مردم و جلب اعتمادشان به علم، مسؤولیت خطیر انجمن‎ها

بهاره صفوی، دبیر انجمن ترویج علم ایران معتقد است با همراهی کسانی که دغدغه علم را دارند می‎شود جامعه را از اخبار جعلی و اطلاعات نادرست دور و بیش از همیشه اعتماد مردم را به علم جلب کرد.

او درباره فعالیت‎های انجمن ترویج علم می‎گوید: «انجمن ترویج علم، نهادی غیرانتفاعی است که درواقع از گردهم‌آمدن افراد دغدغه‏مند برای همگانی‌کردن علم، شکل گرفته است و شاید به همین علت، برنامه‎ریزی و امکانات اجرایی آن در بعضی از موارد محدود باشد. برای این‌که انجمن بتواند فعالیت‏های مؤثرتری داشته باشد به حمایت نهادهای دیگر نیاز دارد.»

وی ادامه می‌دهد: «انجمن دورهمی‌ها و نشست‌های زیادی برای اجرای اهداف خود داشت اما با همه‌گیری بیماری کووید - ۱۹ قرار شد هر یکشنبه در پخش زنده اینستاگرام میزبان متخصصان حوزه‏های علمی مختلف باشیم که هم با زبان ترویج علم آشنا باشند و هم بتوانند درباره موضوعی جذاب با علاقه‏مندان به علم صحبت کنند. در سال گذشته از هفته علم تا هفته پژوهش هر روز نشست‎های علمی مختلفی از سوی این انجمن برگزار شد که به «چله علم» معروف شد و امسال هم این نشست‎ها از ۱۸ آبان تا ۱۹ آذر در قالب پخش زنده اینستاگرام برگزار می‎شود. عالم‌گیری کرونا تجربه‎ای را فراهم کرد که بتوانیم با مهمانانی از سراسر ایران و جهان در ارتباط باشیم و از تخصص‎هایشان برای برگزاری نشست‏ها و پخش‏های زنده اینستاگرام بهره ببریم. موضوعاتی مثل اقلیم و محیط‌زیست، بهداشت و سلامت، رسانه، نهادها و انجمن‏های علمی و ... در برنامه‌های این انجمن قرار گرفت.

دبیر انجمن ترویج علم ایران تأکید می‌کند: «کارگروه رسانه در انجمن ترویج علم برای گسترش ارتباط با اهالی رسانه‏ های مختلف است. ما سال‎هاست به دنبال نهاد یا مجموعه‏ ای هستیم که روزنامه‏ نگاران علم و مروجان علم را دور هم جمع کند. به نظر می‏رسد فعلا این بخش از انجمن ترویج علم می‏تواند فضای مناسبی برای این گردهمایی‏ها باشد. از همه اهالی رسانه و علاقه‏ مندانی که می‏توانند در این زمینه فعالیت کنند دعوت می‏کنیم با عضویت در انجمن و همراهی با ما کمک کنند تا جامعه هر روز کمتر از قبل شایعات را باور کند و در دام شبه‌علم بیفتد.»

مسیر توسعه، از علم و ترویج آن می‎گذرد

وقتی به مسیر طی‌شده از سوی کشورهای توسعه‎یافته نگاه می‏کنیم حضور فعال نهادهای علمی، مراکز پژوهشی و انجمن‏های فعالی را می‎بینیم که در حوزه علوم مختلف، برنامه‏ های عمومی ‌متنوعی داشته‏ اند. اصولا توسعه ‏یافتگی کشورها ارتباطی تنگاتنگ با اهمیت‌دادن به علم دارد و همین موضوع نشان می‏دهد برای حرکت در مسیر توسعه، غالب مردم کشور باید بتوانند به علم اعتماد کنند و از درجه اعتبار و اهمیتش باخبر باشند. مساله اینجاست که افراد، به خودی خود به علم علاقه‏ مند نمی‏شوند مگر آن‌که آن را قابل اعتماد و در دسترس ببینند. درواقع علم از کالایی لوکس که به درد زندگی روزمره نمی‎خورد و جایش فقط در کتاب‎های دانشگاهی است به امری ضروری برای تصمیم‎ها و روش اجرای پروژه‏ها در سطوح مختلف تبدیل شود. این هنر دانشگاه‎ها و مراکز علمی است که بتوانند مسؤولیت اجتماعی خود را برای همگانی‌کردن علم در انجمن‎ها و بخش‎های ترویجی آن به اجرا درآورند. مروج‏ های علم با حفظ ارتباط دانشگاهی و حرفه‏ ای خود به زبان ارتباط‎گری علم هم مسلح شوند و بتوانند خیلی ساده و قابل فهم از زیست‌شناسی، شیمی، فیزیک، پزشکی و ... بگویند. انجمن علوم اعصاب و مغز بدون به کار بردن کلمات غامض از آلزایمر بگوید و این‌که دیگران چطور فردی که دچار این بیماری است را درک کنند. انجمن نجوم مردم را مطمئن کند که قرار نیست به دلیل تداخل امواج کیهانی با امواج گوشی همراه‌شان بیمار شوند و انجمن‎های شیمی و پزشکی از خطرات مصرف بخور جوش‌شیرین که گفته می‏شود برای درمان کرونا مؤثر است صریح و بدون تعارف صحبت کنند. در کنار فعالیت‎ رسانه‏ های علمی معتبر، لازم است انجمن‎های علمی و کمیته‎های ترویجی آنها فعال باشند و نسبت به موج‎های خبری و حوادث مختلف واکنش به‌موقع نشان دهند. در این صورت، طبعا بدنه جامعه با آگاهی بیشتری با آنچه در فضای مجازی می‌بیند و می‎شنود مواجه می‎شود و دست به انتخاب‎های بهتری خواهد زد.

فعالیت انجمن‌ها، راه حفظ مرجعیت علمی دانشگاه‌ها

دکتر شانت باغرام، عضو کمیته ترویج علم انجمن فیزیک ایران درباره فعالیت‌های این کمیته و ضرورت مرجعیت علمی دانشگاه‌ها و انجمن‌ها می‌گوید: «مخاطب فعالیت‌های انجمن فیزیک تنها دانشجویان گرایش‌های فیزیک نبوده‌اند بلکه این انجمن سعی کرده تا مخاطب وسیع‌تری از همه دانشجویان و حتی از همه علاقه‌مندان و گروه‌های سنی مختلف داشته باشد. برنامه‌های گوناگونی هم برای این هدف در نظر گرفته‌شده که چند سال است در حال اجراست؛ از میان آنها می‌شود به برگزاری مراسم روز فیزیک اشاره کرد که همه علاقه‌مندان می‌توانند در دانشکده فیزیک دانشگاه‌های معتبر حضور پیدا کنند و از نزدیک با آزمایش‌ها و تحقیقات پژوهشگران این رشته آشنا شوند. برگزاری باشگاه‌های فیزیک از دیگر فعالیت‌های عمومی انجمن است که در ۱۲‌شهر کشور به‌صورت ماهانه اجرا می‌شود.»

این پژوهشگر فیزیک ادامه می‌دهد: «ایده باشگاه فیزیک از همان کلوب‌های علمی گرفته‌شده که نمونه‌های خارج از ایران هم دارد. در این باشگاه‌ها علاقه‌مندان به گرایش‌های مختلف فیزیک دور هم جمع می‌شوند و آخرین اخبار و اطلاعات این حوزه را دنبال می‌کنند. خبرنامه علمی انجمن فیزیک اقدام دیگری درخصوص ترویج و آموزش است. ترویج علوم بنیادی مثل فیزیک اثراتی در جامعه دارد، اثر مستقیم باعث می‌شود کسانی که در فرآیند ترویج این علم با فیزیک آشنا و علاقه‌مند می‌شوند در آینده برای ادامه تحصیل سراغ این رشته بروند و به‌صورت حرفه‌ای وارد این حوزه شوند و اثر غیرمستقیم که اثر مهم‌تری است و می‌تواند گستره افراد بیشتری را شامل شود علاوه بر آشناکردن جامعه با جذابیت‌ها و زیبایی‌ها و پرسش‌های دنیای فیزیک می‌تواند روش علمی بر مبنای خرد، مشاهده، آزمایش، تعریف مدل، دریافت بازخورد، تصحیح مدل‌ها و ارائه راهکارهای جدیدتر را به مردم بشناساند. این اثر به آرامی و در لایه‌های مختلف جامعه رسوخ می‌کند و درنهایت دیدگاهی به افراد می‌بخشد که بسیار مهم است.»

دکتر باغرام یادآور می‌شود: «در کنار نشان‌دادن زیبایی‌های علوم بنیادی باید توجه داشت که روش شناسایی گزاره‌های علمی و شبه‌علمی هم بسیار مهم است. برای مثال وقتی شایعاتی مثل ارتباط واکسن با چسبیدن قاشق به بدن رایج می‌شود یکی از وظایف کمیته ترویج علم انجمن این است که بتواند برای مردم توضیح دهد چرا این گزاره‌ها علمی نیست. غیر از متخصصان فیزیک به متخصصان ارتباطات علم هم نیاز است. هر گزاره به ظاهر علمی که می‌بینیم قطعاً علمی نیست و بهتر است آن را با معیارها و روش‌هایی که در علم رایج است مورد بازبینی قرار دهیم. این آن چیزی است که ترویج علم در جامعه به مرور می‌تواند رقم بزند. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، دانشگاه‌ها و موسسات علوم بنیادی وظیفه خود می‏دانند که فعالیت‎هایشان را به جامعه مخاطب توضیح دهند؛ جامعه‏ای که هم از علم استفاده می‏کند و هم قرار است مالیاتی را بپردازد که بخشی از آن صرف تحقیقات علمی می‏شود. کشور ما هم در حال ورود به این مسیر است. آگاهی‌بخشی در مواردی مثل انرژی‏های پاک و این‎که استفاده از آن تا چه حد در رفاه اجتماعی تاثیر می‏گذارد از وظایف کمیته ترویج علم فیزیک است. این‌که جامعه، دانشگاه‏ها و انجمن‏های علمی را به‌عنوان مرجع علمی بشناسد و به آن رجوع کند فرآیندی است که می‎تواند در مطالبات، مواجهه با شایعات و حوادث دیگر نقش مهمی‌داشته باشد.»

مریم ملی - دانش / روزنامه جام جم