پاکستان در قفقاز چه می‌خواهد؟

طی ماه‌های اخیر و در پی تصرف افغانستان به دست طالبان و هم چنین همکاری‌های چشم گیر و فزاینده‌ی پاکستان با کشور‌های آذربایجان و ترکیه، بررسی نقش پاکستان را برای درک هرچه بهتر تحولات منطقه، از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار کرده است.

در این یادداشت می‌کوشیم تا ضمن ارائه‌ی تاریخچه‌ی مختصری از حرکت‌های منطقه‌ای پاکستان و روابطش با کشور‌های همسایه مان، تحلیلی واقع بینانه از آنچه که در پیرامون کشورمان در حال وقوع است ارائه نماییم.
همانگونه که بر کسی پوشیده نیست سازمان اطلاعات پاکستان موسوم به ISI نقش محوری در تدوین و عموما اجرای سیاست‌های منطقه‌ای آن کشور دارد. این سازمان که یکی از پیچیده‌ترین سازمان‌های اطلاعاتی جهان بوده و بار‌ها بعنوان قوی‌ترین تشکیلات اطلاعاتی دنیا شناخته شده داری نقش مهمی در ارائه‌ی تحلیل به تصمیم سازان اسلام آباد و هم چنین اجرای سیاست‌های منطقه‌ای آن کشور دارد.

هم چنان که این سازمان در کنار دو معاونت دیگر دارای معاونت مخصوصی به نام معاونت روابط خارجی است، که وظیفه‌ی آن رایزنی‌های سیاسی در راستای گسترش همکاری‌های اطلاعاتی و دیپلماتیک آن با سایر کشور‌های دنیاست که بعنوان بازوی سیاسی آن نقش مهمی ایفا می‌کند.

این سازمان که از حیث نیروی انسانی بزرگ‌ترین نهاد اطلاعاتی حال حاضر جهان است، در طول سال‌های پس از دهه‌ی ۸۰ میلادی و پس از حاکم شدن ضیاالحق در پاکستان همواره کوشیده تا درکنار برقراری ارتباط دو‌جانبه با کشور‌های اسلامی جهت جلب حمایت آنان در قبال فعالیت‌های منطقه‌ای پاکستان، از تشکیل تجهیز و حمایت گروه‌های عموما اسلام گرا در کشور‌های مختلف دنیا جهت گسترش نفوذ خود نیز غافل نباشد. این سازمان در طول سالیان متمادی ید طولایی در حمایت از مجاهدین افغان و بعد‌ها طالبان داشته و از هیچ حمایتی فروگذار نبوده است، این حمایت‌ها در دوره‌هایی بگونه‌ای علنی بود که در سال‌هایی که طالبان منفور‌ترین دوران خود را سپری می‌کرد، این سازمان ابایی از بازی کردن با کارت طالبان جهت امتیاز گیری از دولت‌های غربی نداشت. در سال ۲۰۰۱ و پس از وقوع حملات ۱۱ سپتامبر و بعد از آن که امریکا رسما خواستار تحویل رهبران القاعده شد دولت پاکستان نقش میانجی را در این میان ایفا کرده و پس از عدم توفیق در اقناع سران طالبان علی الظاهر در طول تهاجم آمریکا به افغانستان با آمریکا همکاری نمود، ودرمقابل هم آمریکا پرونده‌ی تسلیحات هسته‌ای پاکستان را مسکوت گذاشت و حتی پس از آن در ورود پاکستان به شورای امنیت سازمان ملل بعنوان عضو دوره‌ای بار‌ها نقش تسهیل گرانه‌ای ایفا کرد. هرچند بعد‌ها آمریکا ادعا نمود که این کشور در مبارزه‌ی با تروریست صداقت نداشته است.

در سال‌های جنگ بوسنی نیز پاکستان یکی از معدود کشور‌های آن دوره بود که از مسلمانان آن حمایت تسلیحاتی می‌کرد.

طی ماه‌های اخیر و پس از سقوط دولت اشرف غنی و سیطره‌ی طالبان بر افغانستان و نقش حمایتی پاکستان، فعالیت‌های این کشور در همسایگی ما را بیش از پیش برجسته کرده است، از سویی همزمان با پیش روی‌های طالبان در افغانستان.

پاکستان در رزمایش مشترکی با حضور ترکیه و با میزبانی جمهوری آذربایجان که دو هفته به طول انجامید شرکت نمود. سئوال اساسی این است:

ترکیه و آذربایجان از جمله شرکای عمده‌ی پاکستان طی سال‌های اخیر بوده اند. پنهان نیست که روابط پاکستان و ترکیه از دیر باز بسیار گرم و نزدیک توصیف شده است، پایه‌های روابط جمهوری اسلامی پاکستان و جمهوری ترکیه اساساً پیش از تشکیل این دو کشور بنیان نهاده شده است، در سال‌های پایانی جنگ جهانی اول و در ایام جنگ استقلال ترکیه به رهبری کمال آتاتورک و فوزی پاشا علیه نیرو‌های متفقین مسلمانان مقیم غرب هند یکی از حامیان مالی اصلی حرکت استقلال طلبانه‌ی نیرو‌های دولت ملی مجلس بزرگ ترکیه بودند. سال‌ها بعد و پس از استقلال پاکستان، جمهوری ترکیه یکی از اولین کشور‌هایی بود که آن را به رسمیت شناخت.

ترکیه همواره از موضع پاکستان در خصوص مسئله‌ی کشمیر حمایت کرده و در مقابل پاکستان نیز حامی سیاست ترکیه در قبال قبرس بوده است.

روابط نظامی دوکشور همواره رو به رشد بوده است، بسیاری از متخصصین نظامی ترکیه در پاکستان آموزش دیده اند و طی سال‌های اخیر ارزش قرارداد‌های خرید و فروش سلاح میان دو کشور رو به افزایش بوده است.
در فوریه سال ۲۰۲۰ رجب طیب اردوغان در سفر به پاکستان در پارلمان این کشور حضور بهم رساند و در سخنرانی از تمایلش برای گسترش هرچه بیشتر روابط میان دو کشور سخن گفت.

او در حضور فرماندهان عالی رتبه‌ی نظامی پاکستان بار دیگر بر موضع کشورش در حمایت از دولت پاکستان در مقابل تهدیدات پافشاری کرده و به کشور‌های همسایه‌ی پاکستان هشدار داد که رشد و توسعه‌ی پاکستان به نفع آن هاست و نا امنی در پاکستان به ضرر آن‌ها تمام خواهد شد.

سفیر ترکیه در پاکستان نیز سال‌ها پیش در سفری رسمی و با تبلیغات فراوان رسانه‌ای ضمن ترک اسلام آباد به مظفر آباد مرکز منطقه‌ی کشمیر پاکستان سفر نمود و برای یک هفته در آن اقامت گزید تا صراحتاً بر رسمیت شناختن حاکمیت پاکستان بر کشمیر توسط دولت متبوعش تاکید نماید.

از سوی دیگر گرمی روابط پاکستان و آذربایجان نیز دست کمی از ترکیه ندارد.
در سال ۱۹۹۱ میلادی و پس از تشکیل جمهوری آذربایجان، پاکستان پس از ترکیه، اولین کشوری بود که استقلال آن را به رسمیت شناخت.

در سال‌هایی که پاکستان در گسترش روابطش با کشور‌ها و جنبش‌های اسلامی جهت جلب حمایت آنان در نزاعش با هند می‌کوشید کشور تازه تاسیس آذربایجان نیز از این قاعده مستثنی نشد.
طی سال‌های بعد، پاکستان و آذربایجان به یک نقطه‌ی اشتراک مهم رسیدند که بخش عمده‌ای از سیاست خارجی آنان را تشکیل می‌داد، “مناطق مورد مناقشه‌ی اشغالی”.

بعد از تهاجم ارمنستان و تصرف ناگورنو-قره باغ، و شکل گیری جنگ اول قره باغ، پاکستان که خود درگیر نزاعی کم و بیش مشابه در خصوص کشمیر با هندوستان بود، به یکی از حامیان اصلی آذربایجان بدل گشت و طی سال‌های بعد از آن پاکستان همواره حامی خروج هرچه سریعتر ارمنستان از قره باغ بوده است، این حمایت‌ها علاوه بر جنبه‌ی نظامی، تسلیحاتی و لجستیکی در عرصه‌ی سیاسی هم ادامه داشته است، در دوره‌هایی که پاکستان عضو دوره‌ای شورای امنیت سازمان ملل متحد بوده همواره نویسنده‌ی پیش نویس قطعنامه‌های محکوم کننده‌ی ارمنستان در شورای امنیت بوده است.

در طول جنگ ۲۰۲۰ قره باغ پاکستان یکی از کشور‌هایی بود که علناً از موضع دولت آذربایجان حمایت نمود و از هیچ گونه پشتیبانی دریغ نکرد؛ و پس از پایان جنگ وزارت امور خارجه‌ی پاکستان در بیانیه‌ای پیروزی کشور دوست و برادر آذربایجان در آزاد سازی سرزمین‌های اشغالی اش را تبریک گفت.

در مقابل نیز آذربایجان در خصوص مسئله‌ی کشمیر در حوزه‌ی سیاسی همواره حامی پاکستان در مجامع بین المللی بوده و در این مسئله‌ی خاص در اردوگاه مخالفان هندوستان در عرصه‌ی بین المللی حاضر بوده است.

دو کشور همواره روابط خود را “استراتژیک” و “برادرانه” توصیف کرده اند.

جالب توجه است که هند هم در پاسخ طی سال‌های اخیر روابط سیاسی و اطلاعاتی خود را با طرف مقابل یعنی ارمنستان گسترش داده است.

با همه‌ی این اوصاف در طول دوسال اخیر روابط سه جانبه‌ی جدیدی میان سه کشور آذربایجان، ترکیه و پاکستان شکل گرفته است، ریشه‌ی روابط پاکستان با دوکشور آذربایجان و ترکیه در این یادداشت به صورت اجمالی بیان گردید و از سویی روابط گرم و فوق العاده نزدیک ترکیه و آذربایجان نیز بر کسی پوشیده نیست، اما شکل گیری همکاری‌های سه جانبه‌ی سیاسی-اطلاعاتی-نظامی میان این سه کشور با اهمیت غرب آسیا قابل توجه است.

هرچند طرف‌ها بار‌ها تاکید کرده اند که صلح مبنای اصلی همکاری‌های سه جانبه‌ی میان کشورهاست، اما در جنگ اخیر قره باغ که ۴۴ روز به طول انجامید پاکستان و ترکیه علناً در کنار آذربایجان ایستادند و از هیچگونه کمک نظامی و سیاسی فروگذار نبوده اند در ماه‌های اخیر نیز نشست‌های سه جانبه در پایتخت‌های سه کشور مذکور رو به رشد بوده است.

در ماه جولای سال جاری نشست روسای مجالس کشور‌های ترکیه، آذربایجان و پاکستان در باکو برگزار شد و درنتیجه‌ی آن بیانیه‌ی باکو صادر گردید که در آن بر گسترش همکاری‌های همه جانبه‌ی سه کشور تاکید گردیده است.

اوج این همکاری‌ها برگزاری اولین رزمایش مشترک “سه برادر” در سپتامبر سال جاری به میزبانی آذربایجان بود، رزمایشی که فرمانده‌ی ارتش آذربایجان در مراسم افتتاحیه‌ی آن گفت:

“دو کشور دوست و برادر ما، پاکستان و ترکیه، در طول جنگ ۴۴ روزه‌ی اخیر در کنار ما بودند، پیام این رزمایش روشن است ما در کنار هم خواهیم ایستاد تا در برابر تهدید‌های تروریسم و منطقه‌ای پیش رو متحد بمانیم. ”
این رزمایش دو هفته‌ای در حالی برگزار شد که مناقشات مرزی آذربایجان و ارمنستان بالا گرفته است و طی روز‌های اخیر نیز تعدادی از مرزبانان دو طرف کشته یا زخمی شده اند، این مسئله که در کنار اظهار نظر‌های تند اخیر الهام علی اف علیه ارمنستان و هم چنین انتقاد‌های وی علیه ایران صورت می‌پذیرد منجر به شکننده‌تر شدن فضا و نگرانی بسیاری از بازیگران شده است.

جمهوری اسلامی ایران در حالی که همزمان با برگزاری رزمایش سه برادر شاهد ایجاد مزاحمت و اخلال در تردد کامیون‌های ایرانی در کنار ملتهب‌تر شدن فضا بود، جهت متوازن‌تر شدن شرایط و حفظ هرچه بیشتر آمادگی در پاسخ به هرگونه تهدید احتمالی در حرکتی به موقع اقدام به برگزاری رزمایش فاتحان خیبر در منطقه‌ی شمال غربی کشور نمود.

در پاسخ نیز ترکیه و آذربایجان و این بار بدون حضور پاکستان اقدام به برگزاری رزمایش دیگری در منطقه‌ی نخجوان کرده اند.

از سویی حضور پاکستان در قفقاز و نزدیکی آن به آذربایجان موجب نگرانی رقیب دیرینه‌ی پاکستان یعنی هند شده است، طی روز‌های اخیر ملاقات‌های متعددی میان سفیر هند در ایروان با مسئولان ارمنی از جمله نیکول پاشینیان نخست وزیر آن کشور صورت پذیرفته است. بنا بر گفته‌ی برخی منابع وزیر امور خارجه‌ی هند برای اولین بار در تاریخ طی روز‌های آینده به ایروان سفر خواهد کرد. اتفاقی که حاکی از تمایل هند به ایفای نقش درجهت حفظ توازن به نفع ارمنستان است.

همانگونه که در این یادداشت به صورت اجمالی به رویکرد سیاست خارجی پاکستان اشاره شد، بخش عمده‌ای از این رویکرد، بر اساس موضع سایر کشور‌ها در خصوص مسئله‌ی کشمیر و روابط آن کشور‌ها با هندوستان تعریف می‌شود. بسیاری از ناظران معتقدند یکی از موانع اساسی عدم عادی سازی روابط میان پاکستان و رژیم صهیونیستی، روابط گسترده‌ی نظامی و اطلاعاتی تل آویو و دهلی نو است.

موضع جمهوری اسلامی ایران در خصوص مناقشه‌های منطقه‌ای فی ما بین کشور‌های مختلف مانند مناقشه‌های کشمیر یا قره باغ حفظ توازن و ادامه‌ی روابط با همه طرف هاست. در شرایط کنونی و تغییر مداوم شرایط ژئوپلتیکی منطقه، خاصه پس از خروج ایالات متحده آمریکا از منطقه حفظ توازن به امری پیچیده، سخت و بعضا غیر ممکن بدل گشته است. در خصوص کشور‌هایی مثل آذربایجان و یا پاکستان که اساسا بخش عمده‌ی سیاست خارجی آنان بر مبنای تحقق اهداف مورد نظر در حوزه‌ی مناطق مورد مناقشه تعریف شده و این مهم در اولویت اول قرار می‌گیرد توجه به این مسئله از اهمیت بیشتری برخوردار شده و چنانچه مانند دو کشور آذربایجان و پاکستان در همسایگی ما نیز واقع شده باشند احتیاط بیشتری را طلبیده، تا ضمن بررسی هرچه دقیق‌تر شرایط روابط فی ما بین کشور‌های همسایه مان، بیشترین بهره برداری را کرده، کمترین تهدید را متوجه‌ی کشورمان گردد.