افزایش چشمه‌های گرد و غبار

بیش از ۵۰درصد مساحت کشور ما را مناطق بیابانی یا نیمه‌بیابانی تشکیل می‌دهند که از این میان، حدود ۲۰ درصد مساحت کشور نیز در شمار مناطقی قرار دارد که بر اساس تعاریف اقلیمی، حیات گونه‌های زیستی آن در حداقل ممکن است. فرسایش بادی و توفان‌های گردوغبار، یکی از مهم‌ترین پدیده‌ها در این مناطق است که می‌تواند با شروع از مناطق بیابانی و گسترش آن‌ها به نواحی مجاور، مشکلات بسیاری برای سلامت، حمل و نقل، فعالیت‌های اقتصادی و ... ایجاد کند.

به علت شرایط اقلیمی و تشدید پدیده خشکسالی در منطقه، توفان‌های گرد و غبار به بحرانی منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای تبدیل شده‌است. خشکسالی و از بین رفتن پوشش گیاهی، موجب از دست رفتن رطوبت خاک و تسریع فرسایش زمین می‌شود و گرد و خاک تولید شده و با حرکت باد به درون جو نفوذ می‌کند.

 

قرارگیری کشور ایران در محل فرونشینی پرفشار دینامیکی جنب حاره، موجب شکل‌گیری شرایط توده هوای گرم و خشک در این منطقه شده که به طور محسوس بر میزان تبخیر و تعرق، پراکندگی زمانی و مکانی بارش و سایر متغیر‌های جوی اثر گذاشته و به ایجاد نواحی خشک در کشور منجر شده‌است. وضعیت آب و هوایی این منطقه، در ترکیب با ویژگی‌های پوشش سطحی و حوضه‌های آبرفتی ریزدانه فراوانی که در داخل کشور و کشور‌های همسایه وجود دارد، منطقه خاورمیانه و ایران را به یکی از مهم‌ترین مناطق وقوع توفان‌های گردوغبار در دنیا مبدل کرده‌است.

 

اقدامات بسیاری در دست انجام است که چشمه‌های تولید گردوغبار در داخل کشور شناسایی و تثبیت شوند، هرچند شرایط اقلیمی، افزایش دما، تغییر الگوی بارندگی و خشکسالی موجب گسترش این چشمه‌ها در سال‌های اخیر شده‌اند، اما به طور کلی کشور ایران به علت قرارگیری در منطقه خاورمیانه و کمربند بیابانی جهان و مجاورت با مهم‌ترین بیابان‌های منطقه از جمله صحرای عربستان و عراق در غرب و مناطق بیابانی در پاکستان و افغانستان در شرق همواره تحت نفوذ توفان‌های گردوغبار منطقه‌ای و فرامرزی است. در سال‌های اخیر با تشدید خشکسالی در ایران و کشور‌های همسایه به خصوص عراق و سوریه و حتی ترکمنستان، کانون‌های جدید فرسایش بادی و توفان‌های گردوغبار در منطقه ایجاد شده‌است.

نکته قابل توجه این است که اغلب کانون‌هاى گرد و غبار در منطقه خاورمیانه در دهه‌های اخیر بیشتر تحت تأثیر فعالیت‌هاى انسانى به ویژه تغییر کاربری اراضی افزایش یافته‌است، اما پیش‌بینی می‌شود به دلیل کاهش نزولات جوى، کاهش رطوبت، افزایش دما و همچنین گسترش بیابان‌ها ناشی از تغییرات اقلیمی، رشد این کانون‌ها شدت یابد. مطالعات و مدل‌سازی‌ها نشان می‌دهد علاوه‌بر روند سریع فرسایش خاک و فقر پوشش گیاهی کشور که بخشی از آن ناشی از تغییر کاربری اراضی و فعالیت‌های نامتناسب انسانی، و بخشی از تبعات تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر بوده‌است، منطقه خاورمیانه در سال‌های آینده نیز با افزایش دما، کاهش بارندگی و ادامه روند خشکسالی خواهدبود که به بروز چشمه‌های توفان گردوغبار در داخل کشور و کشور‌های همسایه منجر خواهدشد.

در چنین شرایطی رصد و مدیریت پیامد‌ها و آسیب‌های تغییرات اقلیمی می‌تواند تا حدودی این اثرات را کاهش داده و از نابودی کامل ظرفیت‌های مناطق آسیب‌پذیر جلوگیری کند. از این رو هم اکنون تغییر و اصلاح الگوی کشت در برخی مناطق با هدف افزایش سطح پوشش گیاهی، افزایش کاشت و نگهداشت جنگل‌ها، مدیریت و کنترل فرسایش خاک، مدیریت مصرف و تامین منابع آب به ویژه بازنگری در احداث سازه‌های آبی و اقداماتی از این دست و از سوی دیگر تقویت دیپلماسی زیست‌محیطی و همکاری با کشور‌های همسایه بر مبنای کنترل چشمه‌های تولید گردوغبار در آن مناطق یک ضرورت گریزناپذیر در مواجهه و مدیریت توفان‌های گردوغبار به عنوان یکی از پیامد‌ها و آسیب‌های تغییرات اقلیمی در کشور است.