چالش در مظهر جهان

البته پیدا می‌شوند افرادی که هنوز درک صحیحی از اهمیت این برندینگ جاذب گردشگر و درآمد ندارند و برخلاف جریان رود عمل می‌کنند.

نمونه بارز این موضوع، ماجرایی است که چندی پیش در گناباد رخ داد و در جریان آن بخشی از مدیران مرتبط با قنات قصبه؛ طولانی‌ ترین قنات جهان که نامش در فهرست بهترین‌های جهان در یونسکو به ثبت رسیده و تنها اثر جهانی خراسان رضوی است، اقدام به پر کردن مظهر یا همان محل خروج آب قنات کردند البته این کار با واکنش سریع متولیان و مسؤولان شهر و استان و اعتراض میراث‌دوستان مواجه شد و به فاصله یک‌روز دوباره آب در مظهر این قنات به جریان افتاد اما نفس دخل و تصرف در یک اثر ثبت جهانی که دیگر متعلق به یک ملت نیست و پس از ثبت متعلق به همه مردم جهان است، اقدامی خطرناک در حوزه میراث فرهنگی است که می‌تواند به حیثیت فرهنگی ما در سطح بین‌الملل آسیب وارد کرده و باعث خروج اثر از فهرست یونسکو هم بشود.

درخصوص قنات جهانی قصبه البته دو طرف ماجرا مدعی بودند کارشان درست است؛ پر کنندگان مظهر قنات می‌گفتند به‌عنوان نماینده مالکان این اقدام را در راستای حفظ منافع آنها انجام داده‌اند و مدیران شهری و میراثی عنوان کردند که گرچه ممکن است حق با مالکان باشد اما از بین بردن مظهر قنات راه‌حل مشکل نیست.

ظاهرا حدود یک ماه پیش پایگاه میراث جهانی قنات قصبه به همراه هیات امنای قنات جلسه‌ای را برگزار کرده و به این نتیجه می‌رسند که فضای مظهر را با تعریف کاربری و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی در قالب طرحی که مورد تایید شورای فنی میراث‌فرهنگی استان و شورای قنات‌ها در کشور باشد، طراحی و اجرا‌کنند.

25 مرداد هیات امنا بدون اطلاع و هماهنگی با سایر مسؤولان «خرند دیواره»؛ مظهر قنات را به طول 6 متر تخریب می‌کنند که البته در همان روز موضوع توسط کلانتری صورت‌جلسه و رایزنی‌هایی با یکی از اعضای هیات امنا صورت می‌گیرد که تخریب مظهر ادامه پیدا نکند اما متاسفانه در روزهای تعطیلی هیات امنا مجدد اقدام به تخریب کرده و در روز30 مرداد با چند کامیون خاک محل مظهر را می‌پوشانند و آب را از مسیر جوی کناری به مسیر جویبار قنات منتقل می‌کنند.

پس از انتشار خبر بلافاصله پایگاه میراث جهانی قنات قصبه به ماجرا ورود کرده و با هماهنگی با کلانتری و انجام مکاتبات لازم با اداره‌کل میراث فرهنگی و ورود و دستور دادستان و فرماندار مقرر می‌شود ظرف 72 ساعت شرایط به وضع سابق برگردانده شود.

درنهایت با همکاری شورای‌شهر و شهرداری با استفاده از ماشین‌آلات شهرداری خاک‌های ریخته شده از روی مظهر برداشته می‌شود. اما هیات امنای قنات قصبه چرا و با چه دلیل محکمی اقدام به تخریب یک اثر ثبت جهانی شده، می‌کند؟ محمد نبی‌پور، رئیس هیات‌مدیره هشت نفره قنات قصبه گناباد که پر کردن مظهر قنات بر اساس تصمیم آنها صورت گرفت، در توجیه این اقدام چنین توضیح می‌دهد: اگر این بخش از قنات پر نشود طی چند ماه آینده مسیر آب مسدود خواهد شد که احتمال ریزش در طول مسیر قنات را در پی دارد، لذا برای جلوگیری از چنین اتفاقی، مظهر فعلی قنات قصبه با خاک پر شد تا مظهر جدید در مکانی بالاتر از نقطه کنونی ظرف چهار ماه آینده در طول مسیر قنات ساخته شود.

وی البته دلیل دیگری را هم برای این اقدام هیات‌مدیره قنات مطرح کرد و ضمن اشاره به تذکری که متن آن بر دیواره کناری مظهر قنات نوشته شده، گفت: برخی افراد محلی در طول مسیر انتقال آب قنات جهانی قصبه اقدام به برداشت آب برای مزارع کشاورزی، شنا در مظهر قنات یا شست‌وشوی اتومبیل و... می‌کنند و همین موارد باعث شد تصمیم بگیریم که مظهر قنات را با خاک پر کرده و به نقطه دیگری در طول مسیر منتقل کنیم. رئیس هیات‌مدیره قنات قصبه گناباد همچنین مدعی شد اگر مسیر آب در منطقه مظهر فعلی قنات مسدود نشود مشکلی مانند آنچه پس از تخریب قنات بهاباد بر سر کشاورزی آن محدوده رخ داد در گناباد پیش می‌آید.

برخورد قانونی می‌شود

در واکنش به سخنان و ادله مطرح شده برای پرکردن مظهر قنات، مدیر پایگاه میراث فرهنگی قنات جهانی قصبه گناباد می‌گوید: هیات‌مدیره قنات نباید سر خود و بدون هماهنگی اقدام به دخل و تصرف در یک اثر جهانی می‌کرد، زیرا هر اقدامی در محدوده این اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو باید با اطلاع مسؤولان ذی‌ربط و کسب مجوز از میراث فرهنگی و حتی یونسکو باشد. مشکل ناشی از شنای برخی افراد محلی در مظهر قنات قصبه هم قرار بود با ساخت یک مجتمع گردشگری در نزدیک مظهر قنات رفع شود. رسول صنوبری می‌افزاید: چندی پیش۴۰۰میلیون ریال برای بهسازی مظهر قنات قصبه هزینه شد که با اقدام مخرب اخیر هیات امنا همه این هزینه‌ها هدر رفت و اکنون باید خود پاسخگوی این هزینه هدررفته بیت‌المال باشند.‌ مدیر پایگاه میراث فرهنگی قنات جهانی قصبه گناباد تاکید می‌کند که پیگیری‌هایی از طریق مجاری قانونی برای برخورد با عاملان این اقدام در دست انجام است.

تغییر مدیریت قنات

فرماندار گناباد هم با تاکید بر این‌که اجازه نمی‌دهد با چنین اقداماتی سلامت این قنات که سرمایه ملی و جهانی است با مخاطره مواجه شود، می‌گوید: پس از مطلع شدن از ماجرا و حضور در محل و مشاهده تخریب صورت گرفته، دستور برداشت خاک ریخته صادر شد.

حامد قربانی در پاسخ به استدلال‌های هیات امنای قنات برای پرکردن مظهر قنات می‌افزاید: پر کردن مظهر قنات با خاک، راه‌حل مشکل نیست، باید اقدامات دیگری برنامه‌ریزی و اجرا می‌شد.

فرماندار گناباد یادآور می‌شود که براساس تفاهمنامه‌ای که چندی پیش تنظیم شده، مدیریت مظهر قنات قصبه به‌صورت مشترک تحویل شهرداری، شورای شهر و اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری این شهرستان می‌شود تا طرح مناسب گردشگری برای آن تدوین و اجرا شود.‌

راه‌حل‌های دیگری هم بود

مهدی صفاری، یکی از اعضای شورای اسلامی شهر گناباد هم با غیرکارشناسی و غیراجتماعی خواندن اقدام هیات امنای قنات می‌گوید: هیات امنای قنات قصبه با این توجیه که شنا کردن برخی افراد در این محل و در مسیر شهرک شهرجو مانع انتقال آب به مزارع کشاورزی شده، اقدام به ریختن خاک کردند،‌ درحالی که ساکنان محلی و به‌ویژه بچه‌ها در طول سال‌های متمادی در این مکان که برای آنها حکم تفرجگاه دارد، شنا می‌کرده‌اند و این اتفاق جدیدی نیست. قطعا پرکردن مظهر قنات، اقدام مناسب یا آخرین چاره نبود و اعضای هیات امنا می‌توانست اطراف مظهر را حصار بکشند و مانع انسداد مسیر آب شوند.

آسیب به اعتبار جهانی

در همین حال سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی نیز می‌گوید: با پیگیری میراث فرهنگی و همکاری دادستانی، فرمانداری، شهرداری و شورای اسلامی شهر گناباد خاک‌های ریخته شده روی مظهر قنات جهانی قصبه گناباد برداشته و مظهر قنات به حالت قبل برگشت داده شد.

احسان زهره‌وندی می‌افزاید: به دلیل این که قنات‌ها سازه‌های چندوجهی هستند، یعنی مالکیت مردمی دارند و وزارت‌های جهاد کشاورزی، نیرو و میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی متولیان حوزه قنات‌های ثبت شده در فهرست میراث جهانی هستند، هیات امنای قنات‌ها به عنوان نمایندگان مالکان به تنهایی نمی‌توانند در خصوص اقداماتی از جمله لایروبی یا در حوزه‌های فنی و گردشگری به تنهایی تصمیم بگیرند و در چنین مواقعی ضروری است جلسات مشترکی با حضور نمایندگان سه وزارتخانه مسوول برگزار و تصمیم اصولی گرفته شود. به گفته زهره‌وندی، هیات امنای قنات قصبه در اردیبهشت امسال جلسه‌ای برگزار کردند و تصمیم گرفتند مظهر را بنا بر دلایلی فنی بپوشانند. آنها مدعی شده‌اند برخی جوانان برای شنا کردن در آب مظهر، مسیر عبور آب را مسدود می‌کنند که این باعث پس زدن آب شده و به قنات صدمه وارد می‌کند. آنان به این دلیل درخواست پوشاندن مظهر را داشتند که البته این اقدام، پاک کردن صورت مساله است و این مشکل راهکارهای فنی و اصول‌تری دارد.

سرپرست معاونت میراث فرهنگی خراسان رضوی با اشاره به اقدامات در دست اقدام برای رفع این مشکل یادآور می‌شود پس از ختم این ماجرا در جلسه‌ای که در دفتر شورای‌شهر گناباد با حضور هیات امنای قنات برگزار شد، مقرر شد تا زمان تبدیل این مکان به فضایی با کاربری گردشگری و خدمات‌رسانی، فعلا هیات امنا هیچ تغییری در آن ایجاد نکند.

زهره‌وندی با تاکید بر این‌که تخریب و تغییر بدون رعایت اصول میراثی نه‌تنها در سطح کشور، بلکه در جهان به اعتبار ما آسیب می‌رساند، تاکید می‌کند: قنات جهانی قصبه ثروتی است که در گناباد قرار دارد اما متعلق به همه مردم ایران است و وجهه جهانی دارد و این مساله‌ای نیست که اعضای هیات امنا برای آن تصمیم بگیرند.

قنات قصبه، شاهکاری بی‌همتا

قنات قصبه گناباد که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، عنوان طولانی‌ترین قنات جهان را به خود اختصاص داده و یکی از آثار رمزآلود ایران محسوب می‌شود، چرا که هنوز سوالات بسیاری درباره آن وجود دارد و نقشه آن در نوع خود بی‌نظیر است.

این قنات با سابقه بیش از 2500 سال به عنوان قدیمی‌ترین و بزرگترین قنات کشور شاهکاری از پیوند هنر، دانش، تکنولوژی و مدیریت منابع آب است که مهم‌ترین شاخصه آن عمق مادر چاه، تکنولوژی حفر قنات و نیز شیوه بهره‌برداری آب است که آن را به یکی از جاذبه‌های تاریخی و مهندسی جهان تبدیل کرده است.

قنات قصبه سال 79 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2963 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. این قنات از دو رشته اصلی و شش شاخه فرعی تشکیل شده‌ و مادر چاه آن در دامنه شمالی سیاه‌کوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد.

مادر چاه قنات قصبه با آبدهی بیش از 130 لیتر در ثانیه واقع در دامنه‌های شمالی سیاه‌کوه با کانالی به طول 33 کیلومتر متشکل از هفت کانال متصل به هم تا مظهر قنات واقع در جنوب محله معروف به قصبه شهر یک شاهکار ساخته دست بشر بوده و نمادی از توانایی انسان در سازگاری با محیط است.

از جمله تدابیر به کاررفته در معماری این قنات تعدد چاه‌های آن است که به بیش از 470 حلقه می‌رسد. تعدد چاه‌ها سبب پیشگیری از کورشدن چاه‌ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه‌ها شده است.

از دیگر موارد آن می‌توان به دوشاخه‌شدن در فاصله 683 متری کانال اصلی و سپس شش شاخه‌شدن کانال‌ها به دلیل پیشگیری از ریزش احتمالی و قطع جریان آب اشاره کرد.

قنات قصبه هم‌اکنون با بازگشایی 500 متر اولیه برای بازدید گردشگران آماده شده و مابقی مسیر آن نیازمند مستحکم‌سازی و ایجاد امکانات رفاهی است.

این اثر تاریخی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری منطقه است که با بررسی باستان‌شناسان داخلی و یافته‌های سفالین پراکنده در داخل قنات، تخمین زده می‌شود قدمت آن به دوره هخامنشی برسد.

با توجه به سفال‌های جمع‌آوری شده که قابل مقایسه با سفال‌های دوران هخامنشی است احتمال دارد ایجاد قنات گناباد مقدم بر وجود آن شهر یا تشکیل اجتماعی در آن منطقه باشد.

یک قنات و هزار افسانه

افسانه‌ها و باورهای محلی بسیاری درباره قنات قصبه گناباد وجود دارد که اکثر آنها از زمان‌های بسیار قدیم در میان مردم این منطقه رواج داشته و در فرهنگ شفایی آنها ریشه دوانده است.

گناباد شهری است که مردم محلی و ساکنانش باور دارند نام قدیم آن جن‌آباد به معنی آبادی جن‌ها بوده و در طول سال‌ها به جناباد و سپس گناباد تغییر یافته است. طبق افسانه در میان پیچ و خم قنات قصبه سرزمین جنیان قرار دارد و هر انسانی که راه ورود به آن را کشف کند اموال آنان را تصاحب می‌کند.

دسته‌ای دیگر از افراد بر این باورند که در گذشته‌های دور و به دستور پادشاه، مردان را وادار به حفر قنات می‌کردند.

به‌دلیل شرایط سخت و دشوار و نبود هوای کافی در زیر زمین، تعداد زیادی از آنان هنگام حفر و لایروبی کشته شدند. آنها با لباس‌های سپید مانند کفن به داخل قنات می‌رفتند زیرا همیشه احتمال آن وجود داشت که زنده بر‌نگردند.

این مردان تبدیل به ارواح سرگردانی شدند که در این تونل‌ها زندگی می‌کنند. همچنین در افسانه‌ای دیگر، بهمن از پادشاهان کهن ایران پس از ارتکاب یک گناه بزرگ خود را لایق سلطنت نمی‌بیند اما موبدان رای دادند که او برای کفاره گناه خود می‌تواند یک کار نیک انجام بدهد که خیر آن به عموم برسد.

بهمن، هزار قنات در مکان‌های بی‌آب اطراف فرمانروایی خود احداث کرد که قنات مهم قصبه گناباد از آن جمله است.

سرانجام این‌که به‌دلیل فاصله زیاد بین ردپاهایی که در کف قنات دیده می‌شود این نظریه مطرح شد که حفاران این قنات حداقل ۲۰سانتی‌متر بلندتر از انسان‌های امروزی بودند.

رضا سلیمان نوری - ایران  / روزنامه جام جم