انقراض چشم‌ های زیبا

در حال حاضر پراکندگی دو گونه آهو و جبیر در بخش‌های مرکزی ایران دیده می‌شود. زیستگاه جبیر از حوالی سمنان شروع شده و با گستردگی در بخش فلات مرکزی، نهایتا به بخش‌هایی از استان هرمزگان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی می‌رسد و زیستگاه‌های مطمئنی در کرمان، توران در سمنان، یزد و نایبندان در طبس برای زندگی جبیر موجود است اما زیستگاه آهو وسیع‌تر بوده و علاوه بر مناطقی که یاد شد، در غرب زاگرس نیز جمعیت‌های آهو دیده می‌شوند و پراکنش این گونه در کشور بیشتر است.

این دو گونه، بهترین طعمه برای یوزپلنگ ایرانی محسوب می‌شود؛ یوزی که در معرض انقراض است البته فقط کاهش سریع جمعیت یوز ایرانی نیست که نگرانی بزرگی در دل طبیعت‌دوستان ایرانی انداخته، طبق گفته مدیرکل سازمان حفاظت محیط‌زیست خراسان‌جنوبی جمعیت آهوی ایرانی هم به‌سرعت در حال کاهش و انقراض است.

از اواخر دهه 30 بود که به واسطه سهولت دسترسی افراد به سلاح‌های شکاری، ورود جیپ‌های صحرایی و موتورسیکلت به کشور، شکار آهو و جبیر بسیار رایج شد و متاسفانه در مدت زمان کوتاهی، اغلب زیستگاه‌های این دو گونه در سراسر کشور به تاراج رفت.

علاوه بر این، نابودی زیستگاه‌های مستعد حیات نیز مزید برعلت شد تا با کاهش چشمگیر جمعیت آهو و جبیر در کشور روبه‌رو شویم و به تبع آن، زندگی یوزپلنگ ایرانی نیز مورد تهدید قرار گرفت.

تبدیل، تجزیه و تخریب زیستگاه‌های موجود هر کدام به نوعی حیات پایدار این گونه را مورد تهدید قرار داد و بقای آهو و جبیر را که در گرو تامین نیازهای زیستگاهی آنها یعنی غذا، آب و پناه است با خطر جدی مواجه کرد.

در این شرایط بود که سازمان حفاظت محیط‌زیست بر آن شد تا در قالب طرحی پنج‌ساله و با هدف بهبود وضعیت حفاظت از آهو در ایران تا دستیابی به اطمینان از عدم در ریسک بودن آن در مقام یک گونه تهدید شده از شکار بی‌رویه و کاهش آهو و جبیر در کشور جلوگیری کند.

بر همین اساس این دو گونه در کنار گونه‌های متعددی از جانوران گربه سان و سم دار در زیستگاه‌های حفاظت شده مانند «پناهگاه حیات وحش عباس آباد» در اصفهان، «منطقه حفاظت شده دشت نی گنان» در خراسان‌ جنوبی، «پارک ملی کویر»،«منطقه حفاظت شده توران» در سمنان و...زندگی می‌کنند.

در این میان خراسان‌جنوبی با برخورداری از هفت منطقه حفاظت‌شده پترگان، شاسکوه، کمرسرخ، مظفری، درمیان و سربیشه، باقران، آرک و کرنگ و سه پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس، رباط شور و کجی نمکزار نهبندان یکی از زیستگاه‌های مطلوب جبیر و آهوی ایرانی است اما به‌تازگی مدیرکل سازمان‌حفاظت محیط‌زیست خراسان‌جنوبی در اظهارات خود از به صدا در آمدن زنگ خطر انقراض آهوی ایرانی در این استان ابراز نگرانی کرده و گفته در حال حاضر جمعیت این گونه به زیر 500 راس در خراسان‌جنوبی رسیده‌است.

روز به روز کمتر می‌شوند

مدیرکل سازمان‌حفاظت محیط‌ زیست خراسان‌ جنوبی درباره تنوع گونه‌های آهوی ایرانی به جام‌جم می‌گوید: در خراسان‌جنوبی دو گونه آهو و جبیر زندگی می‌کنند که هر دو گونه نه تنها در استان که در تمام زیستگاه‌های موجود در کشور، از وضعیت قابل‌قبولی برخوردار نیستند.

حسن اکبری ادامه می‌دهد: آهوی ایرانی از لحاظ شرایط زندگی و همچنین شکل ظاهری تفاوت‌هایی با گونه جبیر دارد. برای مثال جنس نر آهو شاخدار بوده و ماده‌ها شاخ ندارند و جثه آنها نیز کمی کوچک‌تر از جبیر بوده و شرایط زندگی مطلوب‌تری را می‌خواهد اما در گونه جبیر جنس نر و ماده هر دو شاخ دارند و جثه‌شان از گونه قبلی بزرگ‌تر بوده و سازگاری‌شان با محیط‌های بیابانی از آهو بیشتر است و به همین دلیل می‌توانند در زیستگاه‌های طبیعی با آب و بوته‌های شور به راحتی زندگی کنند.

وی همچنین درباره زیستگاه‌های طبیعی این دو گونه توضیح می‌دهد: «در گذشته جمعیت آهو و جبیر بیشتر بوده و تعداد قابل‌قبولی آهو در بسیاری از زیستگاه‌های استان به‌خصوص در دشت‌های مرکزی، از بیرجند تا سربیشه و نهبندان و همین‌طور نوار شرقی استان در اطراف فردوس و بشرویه دیده می‌شد که درحال‌حاضر تنها تعداد انگشت‌شماری از این گونه در برخی زیستگاه‌های استان  یافت می‌شود.»

فرار از مرز

مدیرکل سازمان حفاظت محیط‌زیست استان خراسان جنوبی می‌افزاید: «درحال‌حاضر حدود 100راس آهوی ایرانی در اطراف بشرویه در دشت نی‌گنان زندگی می‌کنند که تنها جمعیت قابل‌اعتماد این گونه بوده و نژاد خالص آهوی شرق کشور محسوب می‌شود و متاسفانه در بقیه نقاط استان جمعیت‌های آهو از بین رفته است و فقط در منطقه شرقی و مرزی که شکارچیان تردد کمتری دارند، به تعداد خیلی انگشت‌شمار می‌توان آهوی ایرانی را مشاهده کرد که البته با عبورشان از مرز و ورود به خاک افغانستان، شرایط از بین رفتن این گونه بیشتر فراهم می‌شود.»

اکبری با بیان این‌که گونه جبیر هم وضعیت خوبی ندارد، می‌گوید: «خوشبختانه زیستگاه مطمئن و حفاظت‌شده نایبندان که بزرگ‌ترین پناهگاه حیات‌وحش کشور بوده و در استان خراسان‌جنوبی واقع شده، دارای جمعیتی حدود 300 راس جبیر بوده و امکان حفظ این گونه را افزایش می‌دهد.» وی تصریح می‌کند: «متاسفانه هیچ‌کدام از زیستگاه‌های کشور، شرایط مطلوب زیستی آهو را نداشته و بیشتر تعداد موجود آهوی ایرانی، در مناطق حفاظت‌شده محیط‌زیست قرار ندارند.»

معدن، دشمن آهوان ایرانی

بیراه نیست اگر معادن و فرصت بهره‌وری بی‌ضابطه از آنها را یکی از بزرگ‌ترین دشمنان حیات‌وحش و محیط‌زیست ایران بدانیم؛ امری که در مورد آهوی ایرانی هم صدق می‌کند و مدیرکل سازمان حفاظت محیط‌زیست استان خراسان‌جنوبی درباره‌اش می‌گوید: «برخلاف تلاش‌های محیط‌زیست برای این‌که بتوانیم دشت نی‌گنان که 100 راس آهوی ایرانی را در خود جای داده به منطقه حفاظت‌شده تبدیل کنیم، متاسفانه با مخالفت سازمان صنعت، معدن و تجارت استان، امکان حفاظت از آهوی ایرانی به حداقل کاهش یافته و تعداد آهوان موجود در استان در مناطق آزاد و حفاظت‌نشده است که خطر انقراض آنها را بیشتر می‌کند.»

اکبری ادامه می‌دهد: «در هر منطقه‌ای از کشور اگر بخواهیم از منطقه‌ای حفاظت کنیم یا زیستگاهی را ارتقا دهیم، باید موافقت دو دستگاه منابع طبیعی و وزارت صنعت، معدن و تجارت حاصل شود که در سال‌های اخیر به‌ندرت اتفاق می‌افتد بتوان موافقت این دو دستگاه را برای زیستگاه‌های خوبی که پیشنهاد می‌شود، جلب کنیم. چراکه در هر کجای طبیعت که برویم، پتانسیل معدنی نیز وجود دارد و همین امر باعث می‌شود انتخاب مناطق حفاظت‌شده، بر اساس گونه‌های جانوری آن منطقه نباشد و صرفا بر اساس موافقت این دو دستگاه انتخاب شوند.»

وی تصریح می‌کند: «درحال‌حاضر 11درصد مساحت استان در قالب مناطق چهارگانه حفاظت‌شده زیر نظر سازمان محیط‌زیست است اما در این مساحت، هیچ زیستگاهی برای آهو و جبیر وجود ندارد و متاسفانه طی سال‌های اخیر نیز سازمان صنعت، معدن و تجارت استان با غالب طرح‌هایی که برای تعیین مناطق حفاظت‌شده ارائه می‌دهیم، مخالفت می‌کند.»

بخش خصوصی مشکل را حل می‌کند؟

استفاده از ظرفیت بخش خصوصی یکی از گزینه‌ها در زمینه حفاظت از گونه‌های جانوری کشور است که اکبری در خصوص آن می‌گوید: «استفاده از ظرفیت این بخش در قانون پیش‌بینی شده و بستر حقوقی نیز دارد و از این طریق می‌توان مناطقی را برای مدت‌زمان مشخص به بخش خصوصی اجاره داد تا از آن منطقه حفاظت کرده و درعین‌حال اجازه بهره‌برداری از منطقه در قالب طرح‌های گردشگری یا شکار حیات‌وحش سالخورده نیز داده می‌شود. در برخی استان‌ها این طرح به‌صورت پایلوت اجرا شده که نتایج بسیار خوبی به همراه داشته ولی متاسفانه در سطح کلان اجرایی نشده است.» مدیرکل سازمان حفاظت محیط‌زیست خراسان جنوبی می‌گوید: «مخالفت سازمان جنگلداری و مراتع با اعطای قرق‌های شخصی، از مهم‌ترین دلایل اجرایی نشدن این طرح در سطح کلان است.»

مریم قاضی‌ زاده - ایران / روزنامه جام جم