مسأله زمین‌لرزه را چطور حل کنیم؟

17 آبان 98 زلزله‌ای با بزرگای 0/6 در منطقه‌ای خالی از سکنه در محدوده شمال میانه در استان آذربایجان شرقی، با تعداد چهار نفر کشته در روستای ورنکش همراه شد، ولی با وجود رخداد زلزله در ساعت 2 و 17 دقیقه بامداد تعداد تلفات محدود بود. ژرفای حدود 18 کیلومتری و واقع بودن کانون در منطقه‌ای خالی از سکنه از دلایل بخت خوش ما برای آسیب محدود جانی از این زمین‌لرزه شدید بود. یادمان باشد که در زمین‌لرزه‌های با بزرگای 6 به بالا معمولا شاهد تلفات قابل ملاحظه در ایران هستیم. با وجود لرزه‌خیزی در ایران و با توجه به موقعیت طبیعی و زمین ساختی‌ای که همواره وجود داشته و در آینده هم به عنوان مسأله ملی خواهد بود، هر چه جمعیت در ایران بیشتر شود، با افزایش جمعیت در معرض خطر، ریسک زلزله افزایش می‌یابد.
وضع ثبت زمین‌لرزه‌ها در کشور
ثبت زمین‌لرزه‌ها در همه جای ایران برای زلزله‌های با بزرگای کمتر از 4 ‌ هنوز به‌طور کامل ممکن نیست. علتش این است که هنوز پوشش کامل و یکنواختی در همه بخش‌های ایران با تراکم یکسان دستگاه‌ها و ایستگاه‌های زلزله‌نگاری وجود ندارد.
در بخش‌های مرکزی، شمالی و غربی پوشش بهتری از نظر پایش زمین‌لرزه‌ها (حتی زلزله‌های با بزرگای کمتر از 4 و کمتر از 3 ‌) وجود دارد و در بخش‌های شرقی و جنوب‌شرقی این پوشش به نحوی است که پایش و ثبت منظم زلزله‌های با بزرگای کمتر از 4 ‌ هنوز به صورت یکنواخت ممکن نشده است. اما برای زلزله‌های با بزرگای 4 ‌ یا بیشتر اکنون در کشور پایش و ثبت به نسبت کامل و به هنگامی انجام می‌شود. بنا بر اطلاعاتی که از زمین‌لرزه‌های با بزرگای 4 تا 5 ‌ در کشور ثبت می‌شود، در سال حدود 250 زلزله در این اندازه در ایران رخ می‌دهد.
بنابراین می‌توان برآورد کرد تعداد زمین‌لرزه‌های با بزرگای 3 تا 4 ‌ حدود 2500 رخداد در سال برای کل گستره ایران باشد و بنابراین در روز تعداد حدود هفت زمین‌لرزه با بزرگای 3 تا 4 ‌در کشور رخ می‌دهد (اعم از این که ثبت و گزارش بشود یا نشود). از سوی دیگر به‌طور اولیه می‌توان برآورد کرد تعداد روزانه زمین‌لرزه‌های با بزرگای 2 تا 3 ‌در ایران به طور متوسط حدود
70 رخداد باشد. گرچه زمین‌لرزه‌های در این اندازه اکنون فقط در مناطقی که پوشش خوبی از نظر دستگاه‌ها و شبکه‌های زلزله‌نگاری دارند ثبت و به طور منظم گزارش می‌شود (مانند نواحی اطراف تهران). اگر از مناطق دیگر کشور زمین‌لرزه‌های در این حد و اندازه مرتب گزارش نمی‌شود معنی‌اش این نیست که رخ نمی‌دهند؛ بلکه به این معنی است که امکان ثبت منظم و در نتیجه گزارش‌شدن آنها برای همه نواحی ایران وجود ندارد.
42 سال شتاب نگاری در کشور
مطالعه جنبش شدید زمین در ایران و توسعه رابطه کاهندگی برای داده‌های شتاب نگاری عملا اوایل دهه 70 آغاز شد. ما اکنون و در سال 94، حدود 42 سال است شبکه شتاب نگاری در کشور داریم. هیچ تخمینی از خطر زمین‌لرزه برای کشور ما (و هر جای دیگر دنیا) جای تخمینی را که بر مبنای داده‌ها و مدل‌های واقعی تهیه شده باشند ( از نظر دقت و صحت و نزدیک بودن به واقعیت جنبش و خطر قابل انتظار در آن منطقه) نمی‌گیرد. قبل از استفاده از داده‌ها و مدل‌های کاهندگی جنبش شدید زمین در ایران، عمدتا از مدل‌های کشورهای دیگر استفاده می‌شد و می‌توان بیان کرد سطوح خطری که از طریق این داده‌ها و مدل‌ها محاسبه می‌شد، با دقت کمتر و نبود قطعیت بیشتری به‌دست می‌آمد و در طراحی‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
طبیعی است هم از نظر بهینه‌نبودن طراحی می‌توان به این طراحی‌های پیشین نگاه کرد و هم از دید بهینه‌نبودن از نظر خطر و ریسک زمین‌لرزه بعدی که آن طرح می‌تواند در آینده تجربه کند. از این دیدگاه می‌توان به تغییراتی هم اشاره کرد که اخیرا در نقشه پهنه‌بندی خطر زمین لرزه منتشره در ویرایش چهارم آیین نامه 2800 در کشور بر اثر توجه به داده‌های شتاب نگاری و مدل‌های کاهندگی در ایران رخ داده است. این نقشه و همه نقشه‌های پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزه در سال‌های اخیر حاوی اطلاعات و مدل‌های حاصل از جنبش شدید زمین (شتاب نگاشت‌های) ثبت‌شده در شبکه شتاب نگاری ایران هستند.
لزوم بازنگری در نقشه‌های پهنه‌بندی خطر زلزله
با درس‌هایی که اکنون از زلزله‌های مهم در جهان گرفته‌ایم (به‌ویژه زلزله 20 اسفند 89 توهوکو، سندای ژاپن) دریافته‌ایم که باید در نقشه‌های پهنه‌بندی خطر زلزله با هدف ارزیابی مجدد و برآورد واقع‌بینانه خطر بازنگری کنیم. به این ترتیب تمام سطوح خطر در آیین‌نامه زلزله نیز باید مورد بازنگری و به‌روزرسانی قرار گیرد. روش‌های بسیار جالبی ایجاد شده است که پیش‌بینی مکانی را با دقت‌های نسبتا بالا می‌تواند انجام دهد (مانند روش سنجش تغییرات تنش کولمب) و از سوی دیگر سامانه‌هایی برای پیش‌بینی آنی و اعلام و هشدار خودکار رسید موج برشی (که معمولا موج ثانویه و مخرب است و بعد از موج فشاری اولیه می‌رسد) درست شده و به عنوان سامانه‌های هشدار پیش‌هنگام زمین‌لرزه (Earthquake Early Warning Systems)
شناخته می‌شوند.
باید یادآوری کنم اکنون با استفاده از فناوری اطلاعات (IT) و با بهره‌گیری از گوشی‌های هوشمند تلفن همراه و تبلت‌ها در ایالات‌متحده (ایالت کالیفرنیا) سامانه‌ای به نام کوئک کچر (Quake Catcher یا پایشگر زلزله) ساخته شده است که می‌تواند در هشدار پیش‌هنگام در سال‌های آینده هم در آمریکا و هم در همه نقاط دنیا کمک خوبی به بشر کند. در حال حاضر از این نوع فناوری‌ها در سطح بین‌المللی و تقریبا در تمام کشورها استفاده می‌شود.

معضل کمبود بودجه
در کشور ما به ویژه از نیمه دهه 80 شمسی فعالیت‌های متمرکز و جالبی در پژوهشگاه زلزله و هم در دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی دیگر انجام شده است. چند نفر از فارغ‌التحصیلان دکتری در زلزله‌شناسی و دیگر رشته‌های مرتبط با این شاخه تخصصی، پایان‌نامه‌های دکترای خود را در زمینه پیش‌بینی و پیش‌یابی (پیش‌بینی احتمالی) زمین‌لرزه انجام داده‌اند. البته کارهای جالبی در زمینه پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ها با استفاده از تغییرات سطح آب زیرزمینی و همچنین بهره‌گیری از گار رادون در کشور شروع شده است که به دلیل کمبود بودجه پژوهشی بسیار کند به پیش می‌رود. از سوی دیگر موضوع راه‌اندازی سامانه‌های هشدار پیش‌هنگام زلزله نیز در ایران در حال پیگیری است که آن هم به با توجه به کمبود بودجه بسیار کند پیش می‌رود! یادمان باشد اکنون سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله در استانبول با تعداد 240 ایستگاه لرزه‌نگار به صورت برخط و از سال 1389/ 2010 در حال کار است. در حالی که ما هنوز سامانه هشدار پیش هنگام زلزله را برای تهران و هیچ جای دیگر کشور راه اندازی نکرده‌ایم!

دکتر مهدی زارع

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی