در ولایت رندان تشنه ­لب

جام جم آنلاین- خوش­بختانه اطّلاعات ما از روزگار و زمانه‌­ی حافظ، اندک نیست و می­‌توان بر اساس این اطّلاعات، اشعار حافظ را با اطمینانی بیشتر تحلیل کرد، هرچند وی به مقتضای زمانه و یا به هر علّت دیگر، در بیشتر مواقع چند پهلو سخن گفتن را برگزیده است. آنچه نمی­‌توان انکار کرد، قوّت شاعری و سحر بیان و دانش گسترده و اِشراف حافظ بر علوم قرآنی و معارف دینی است.

این اعجاز کلامی در کنار ویژگی­‌های زبانی و فنّی در شعر وی سبب شده است تا پیروان فِرَق مختلف و صاحبان اندیشه­‌های متضاد، حافظ را از خود بدانند و به نفع خود تفسیر کنند. خواننده­‌ی بی­‌خبر و ناآشنا با ادبیّات و زبان حافظ، اگر به هر کدام از این شارحان و مفسّران رجوع کند، ممکن است حق را به او بدهد و حافظ را به فرقه و نحله­ی فکریِ آن شارح یا مفسّر منتسب بپندارد. حال آنکه اظهار نظر در مورد مذهب و مقصود و مراد حافظ ـ چنانکه گفتیم ـ آسان نیست.

شعر عاشورایی در ادب فارسی، قدمتی بیش از هزار سال دارد. قصیده‌­ی معروف کسایی مروزی از نخستین اشعار و یا شاید قدیم­ترین شعر عاشورایی است که به دست ما رسیده است. اظهار ارادات به حسین بن علی(ع) و تجلیل از مقام شهیدان کربلا و مرثیه­‌سرایی برای ایشان، اختصاصی به شاعران شیعه ندارد و بسیاری از شعرای اهل سنّت نیز در رثای امام حسین(ع) و یارانش چامه­‌ها و چکامه­‌هایی نغز سروده‌­اند.

در سده‌­های هفتم تا نهم، گرایش به اهل­‌بیت(ع) و مدح امامان شیعه در ادبیّات فارسی به­‌گستردگی قابل مشاهده است. در این دوره، بر خلاف سده‌­های پیش از حمله­‌ی مغول که اغلب حاکمانی متعصّب و سنّی مذهب بر ایران حکمرانی می­‌کردند و عمدتاً در علایق مذهبی تابع خلافت عبّاسی به مرکزیّت بغداد بودند، آزادیِ اظهار عقیده و گرایش به تشیّع قابل توجّه است. شاعران سنّی مذهب نیز در این دوره، گاه به مدح ائمّه­‌ی شیعه در اشعار خود می­‌پردازند که برای نمونه، می­‌توان به خواجوی کرمانی ـ مقتدای حافظ در غزل­سرایی ـ اشاره کرد که علی­رغم اعتقاد به تسنّن, اشعاری در مدح دوازده امام(ع) دارد.

سعدی و مولوی نیز که در سنّی بودنشان تردیدی نیست، اشعاری در موضوع عاشورا سروده‌­اند. در شعر حافظ نمی‌­توان اشاره‌­ای صریح به واقعه­‌ی عاشورا یافت، همچنان‌که اظهار ارادت چندانی به خلفای سه‌گانه هم در غزلیّات وی دیده نمی‌­شود. اینکه عدّه‌­ای کوشیده‌­اند تا از میان اشعار حافظ، نشانه­‌هایی از گرایش وی به تشیّع یا تسنّن بیابند، از دیدگاه نگارنده، تلاشی بی­‌فرجام است. همان­‌طور که نمی­‌توان حافظ را به استناد چهار تکبیر گفتنش در نماز میّت، سنّی دانست، نمی­‌توان بر اساس نام بردنِ او از حضرت مهدی­(عج) و یا اشاره به شحنه­‌ی نجف (امام علی(ع)) در غزل­هایی دیگر، گرایش او را به تشیّع مسلّم پنداشت.

روزگار حافظ، روزگار اعتدال در عقاید است و نمونه­‌های فراوانی از میان شاعران و نویسندگان می­توان یافت که در میانه­‌ی تسنّن و تشیّع ایستاده‌­اند و کفه‌­ی ترازوی عقایدشان به طرف هیچ کدام از دو سو، سنگینی نمی­‌کند. حافظ هم از این گروه شاعران است. دور نیست که تصوّر کنیم او در سرودن بعضی ابیات و اشعارش به وقایع تاریخی نظر داشته است. اگر می‌خواهیم برخی سروده‌­های حافظ را به نفع یک عقیده و مذهب تفسیر کنیم، باید بدانیم که چنین کاری از دیگران هم بر می­آید و نباید از این اتّفاق، پریشان­‌خاطر شویم.

حافظ خود خواسته تا چنان سخن بگوید که قابل تأویل و تفسیر باشد. مگر نه آن است که قرآن کتابی است ذی­بطون و دارای آیات متشابه فراوان و مگر نه آن است که هر فرقه و نحل‌ه­ای قرآن را چنان تفسیر کرده است که خود می­‌پسندد؟ چرا شعر حافظ که هرچه دارد، همه از دولت قرآن دارد، این­‌گونه نباشد؟ با این تفاوت که می­توان با مراجعه به معلّمان الهی (معصومین(ع))، به فهم درست­‌تر از آیات و کلمات قرآن نائل شد، اما هیچ کس را نمی­‌‌توان یافت تا متشابهات کلام حافظ را چنان‌که مراد و مقصود وی بوده است، تبیین نماید. از این رو، در چارچوب اصول زبانی و ادبی، می­توان از بوستان شعر حافظ، گل­‌های خوشبوی فراوانی چید و همراه با کلام ساحرانه‌­اش، بر مصائب بشریّت خون گریست یا بر خوشی­ه‌هایش شادی کرد. از این منظر، می­‌توان بر ابیات فراوانی از سروده‌­های حافظ، تفسیری عاشورایی نگاشت.

دکتر مسلم نادعلی­‌زاده

استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه بین­‌المللی اهل­‌بیت(ع)