17 شهریور برای مردم بسیار شگفت‌انگیز بود

بسیاری این واقعه را پایان کار رژیم پهلوی می‌دانند چراکه سربازان گارد شاهنشاهی در خیابان ۱۷ شهریور یا همان ژاله لوله تفنگ خود را به سمت هم‌وطنان خود گرفته و منجر به شهادت بیش از ۱۰۰ نفر در کمتر از دو ساعت در آن روز شدند.

به بهانه سالگرد کشتار مردم در واقعه ۱۷ شهریور جام‌جم آنلاین به سراغ خسرو معتضد مورخ و کارشناس مسائل تاریخی رفته است تا عوامل شکل‌گیری این واقعه تاریخی را جویا شود، آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح این گفت‌وگو است.

حادثه روز هفده شهریور غیرمترقبه نبود

هر حادثه‌ای در تاریخ یک مقدمه‌ای دارد، به‌طورکلی حادثه روز هفده شهریور غیرمترقبه نبود و دارای مقدمه و ریشه است و از گذشته سابقه دارد.

در زمان رضاشاه یعنی در سال 1303 یا 1304 بودجه کل کشور 25 میلیون تومان بود در سال 1318 بودجه به 400 میلیون تومان رسید. شاه سعی می‌کرد همانند سال 1316 حکومت کند چراکه معتقد بود
، مردم ایران مردمی شاه پرستند و هر کاری انجام دهد آن را می‌پذیرند و این اشتباهی بود که چاپلوسان و دارو دسته درباری می‌کردند.

ریشه مشکلات به سال 1341 برمی‌گردد. بعد از اقدامات کشور به‌عنوان انقلاب ششم بهمن توقع مردم خیلی زیاد شده بود، چراکه اوضاع مملکت تغییر کرده بود. ازنظر درآمدهای نفتی بین سال 1341 تا 1351 اصلاً قابل‌مقایسه نیست. مردم توقعشان این بود که به همین نسبت وضع زندگی‌شان بهتر شود و این رفرمی که شاه می‌گفت انقلاب سفید است، تأثیر بگذارد اما این تأثیر را نگذاشت.

طرح ۱۴ گانه «باولینگ»

طرح ۱۴ گانه «باولینگ» از کارنامه سفارت آمریکا در ایران توسط شاه در مسئله اصلاحات ارضی اجرا شد. البته شاید اگر اصلاحات ارضی در آن دوران در ایران اتفاق نمی‌افتاد، اوضاع کشاورزی ما بسیار بهتر از امروز بود و مانند کشور ترکیه صادرات کشاورزی‌مان زیاد می‌شد.

بعد از اصلاحات ارضی، اوضاع کشاورزی بدتر شد. درمجموع اصلاحات ارضی شکست خورد و بعد از حدود ۱۰ – ۱۲ سال از اجرای این طرح، مشخص شد که کشاورزی ایران نمی‌تواند روی پای خود بایستد. شکست اصلاحات شاهانه سبب شد در مملکت نوعی بدبینی از سوی مردم به حکومت پهلوی ایجاد شود.

شاه مجذوب آمریکایی‌ها بود

شاه دربار خود را بعد از ۲۸ مرداد سال 1332 مدیون آمریکا می‌دانست به همین خاطر هرچه آمریکایی‌ها می‌خواستند، انجام می‌داد. شاه مجذوب آمریکایی‌ها بود، اما آمریکا همیشه پاسخ حسن نیت را جور دیگری داده است؛ مثل همین امروز که هرچقدر از سوی جمهوری اسلامی ایران نسبت به آمریکا حسن نیت نشان داده می‌شود، واکنش دیگری از سوی مقامات آمریکایی رخ می‌دهد.

ایجاد تشکیلات ساواک

سپس تشکیلات ساواک ایجاد شد که مردم را آزار می‌داد و به‌صورت علنی همه‌جا این تشکیلات دیده ‌می‌شد و با شکنجه، تهدید و زور سعی می‌کردند، مردم را تحت نفوذ داشته باشند. در آن زمان نارضایتی بسیار زیاد بود، من به هرکجا می‌رفتم در دانشگاه و اجتماع و مردم مخالف بودند و این اقدامات و تبلیغات شدیدی که در مطبوعات و رادیو، تلویزیون می‌کردند، به پوسته اساسی مردم اثر نمی‌کرد.

رفراندوم به‌نام انقلاب سفید

از سوی دیگر آمریکایی‌ها شاه را مجبور به رفراندوم به‌نام انقلاب سفید کردند که با جامعه ایران سازگاری نداشت. در آن زمان 150 تا بیشتر مالک بزرگ نداشتیم که تصادفاً خاندان پهلوی یکی از این گروه‌های مالک بودند و اغلب مردم به‌جای مالک، خرده‌مالک بودند، در دوران ساسانیان این خرده‌مالکان حفظ‌شده بودند، به‌طور مثال در دوره بعد از ساسانیان به‌ خرده‌مالکان دیشگان یا دهقان گفته می‌شد که در میان آن‌ها آدم‌های حسابی زیادی بود مثل فردوسی، خواجه نظام‌الملک همچنین بیشتر بزرگان در ریاضیات، فلسفه و ادبیات ده‌نشین بودند. این خرده‌مالکان همین‌طور ادامه داشتند تا به این دوره رسیدند. به درخواست آمریکا خرده‌مالک را از بین بردند و دولت جایگزین شد و به‌جای این‌که خرده‌مالک به زارع کمک کند دولت باید وظایف را انجام می‌داد؛ دولت هم نمی‌توانست و یک دیوان‌سالاری بسیار وسیع در ایران راه افتاد.

این دیوان‌سالاری باعث شد بسیاری از روستایی‌ها، روستا را رها کنند و دهات‌های زیادی تعطیل شود و در اطراف شهرها بسیاری کوخ‌نشین ایجاد شد. آنچه آمریکایی‌ها گفته و تجویز کرده بودند به دلیل وحشتشان از کمونیسم شدن ایران بود و از سویی دیگر شاه نیز جامعه‌شناسی نمی‌دانست.

ایجاد حزب رستاخیز

از دیگر مشکلات شاه، ایجاد حزب رستاخیز بود که با عنوان حزب واحد آن را راه انداخت و گفت: هر کس با آن موافق نیست از ایران برود. تمام روزنامه‌ها و بهترین مجلات بسته شد. تهران مصور و ترقی ازجمله نشریاتی بود که بسته‌شده بود و فقط نشریه حزب رستاخیز منتشر می‌شد؛ بنابراین مردم نسبت به دربار و حکومت ناامید شدند اگر کسی نقدی به زبان می‌آورد متهم به توده‌ای بودن می‌شد.

سفرهای نسل جوان به کشورهای دیگر

نسل جدید می‌توانستند به آمریکا و اروپا سفر کنند، چراکه دانشگاه‌های تهران نمی‌توانستند همه دانشجویان را بپذیرند و عده زیادی پشت کنکور می‌ماندند به همین علت اغلب سعی می‌کردند از کشور خارج شوند، در آنجا نیز دنیای متفاوتی را می‌دیدند، صحبت‌های نو را می‌شنیدند همچنین سانسوری در کار نبود، این مسائل باعث می‌شد تا جوانان نسبت به حکومت بدبین شوند.

از بین رفتن مجلس

یکی از علل وقوع این حوادث از بین رفتن مجلس بود ،یعنی مجلس جای عده‌ای چاپلوس و افرادی که ساواک انتخاب می‌کرد، شد؛ به انتخاب شهربانی فهرست‌ها را درمی‌آوردند و شاه تصویب می‌کرد و بدین ترتیب نمایندگان انتخاب می‌شدند و بیشتر دست رئیس شهربانی بود که سرلشکر بود به نام مهدی علوی مقدم، می‌گفتند برای وکیل شدن باید عوامل ده‌گانه (ز – یعنی زن، زر و زور) باشد.

فسق و فجور حتی در تئاتر

در دوران تصدی خانم فرح به‌عنوان شهبانوی ایران چراکه ایشان فکر می‌کرد محبوبیت زیادی دارد؛ حکومت شاه همه‌چیز را به سمت غرب پیش برده بود حتی تئاتر هم با فسق و فجور همراه بود، همین باعث شد که ملت ایران نسبت به حکومت شاه بدبین و منزجر شوند. ملت ایران، ملت متدینی هستند و روح عفاف در ملت ایران همیشه بوده و هست. این رویه حکومت پهلوی که تلاش می‌کرد فسق و فجور را در ایران رواج داده و ملت را غرب‌گرا کند، کم‌کم باعث شد ملت بی‌اعتماد شوند. در آن زمان که مدام درباره تفکرات کمونیستی صحبت می‌شد، علی شریعتی در حسینیه ارشاد برای جوانان سخنرانی می‌کرد و توانست با این سخنرانی‌ها مذهب را به‌خوبی برای جوانان جا بیندازد. ترجمه کتاب‌های مختلف نیز آرام‌آرام فضا را دگرگون کرد و باعث شد فضای بازتری برای مردم به وجود آید.

۲۸ مرداد سال ۵۷ و حادثه سینما رکس

فضای ملتهب کشور با همین شرایط جلو رفت تا به ۲۸ مرداد سال ۵۷ و حادثه سینما رکس آبادان رسید که ابعاد این واقعه هنوز هم روشن نشده است. گروهی تجزیه‌طلب بودند که در اعترافاتشان عنوان می‌کنند شب قبل از آتش زدن سینما، به دلیل مصرف زیاد مشروب الکلی شرایط عادی نداشتند و دست به چنین واقعه تلخی زدند. این‌یکی دیگر از عواملی بود که نارضایتی مردم را به دنبال داشت و منتهی به واقعه ۱۷ شهریور شد.

17 شهریور برای مردم بسیار شگفت‌انگیز بود

مجموعه این اوامر جرقه قیام‌های انقلابی مردم و شکل‌گیری واقعه ۱۷ شهریور و جمعه خونین بود و مسائل به انفجار نارضایتی‌ها رسید؛ در سال 1357 و با اعلام آزادی، این رودخانه تبدیل به دریا شد. 17 شهریور برای مردم بسیار شگفت‌انگیز بود و هیچ‌کس فکر نمی‌کرد که شاه طی 4 یا 5 ماه سقوط کند.

هفده شهریور معلول بی‌توجهی‌ها و بی‌اعتنایی‌ها به مردم بود.

نسترن نعمتی/جام جم آنلاین