نان در زهر

«12هزار عقرب از منزلی مسکونی در مشهد کشف شد.» این خبری بود که خیلی زود در فضای مجازی دست به دست شد و مهر تائیدی زد به این‌که گونه‌هایی مانند عقرب و مار قربانی عده‌ای سودجو شده‌اند که تصور می‌کنند از طریق فروش سم این گونه‌ها می‌توانند یکشبه پولدار شوند، چراکه شایع شده از طریق فروش سم عقرب و مار به کشورهای حاشیه جنوب خلیج فارس می‌توان پول خوبی به جیب زد.

تولید پادزهر برای نجات جان انسان‌ها ضروری است، اما مگر در سال چند نفر از مردم ایران دچار مارگزیدگی و عقرب گزیدگی می‌شوند که شرکت‌های دانش بنیان زیادی در این رابطه تاسیس و به کار تجاری سازی سم مشغول شوند؟ ناصر محمدپور، رئیس بخش جانوران سمی موسسه واکسن و سرم‌سازی رازی در گفت‌وگو با «جام‌جم» بیان می‌کند: فناوری تولید پادزهر پیچیده است. برای تولید پادزهر نیاز به سم جانوران در طبیعت داریم، زیرا عقرب مصدومان را در طبیعت نیش می‌زند و اگر چنین موجودی در محیط پرورشی بزرگ شود، کیفیت سمش تغییر می‌کند.

او می‌گوید: سم پرورشی در دنیا مصرف دارد، منتها برای تولید برخی کیت‌ها و داروها از آنها استفاده می‌شود که در ایران چنین چیزی نداریم. سم را نمی‌توان به اروپا صادر کرد. استانداردهای کیفی اروپا به حدی بالاست که پسته را براحتی نمی‌توانیم صادر کنیم چه برسد به این‌که سمی را که از جانور گرفته‌اند.

به گفته محمدپور، هسته‌هایی در کشور ایجاد شده که با اهداف سودجویانه اقدام به قلع و قمع ذخایر ژنتیکی کشور می‌کنند و همان بلایی را که سر جنگل‌ها یا سر آب زیرزمینی با حفر چاه آوردند، بر سر ذخایر ژنتیکی کشور هم می‌آورند.

آشفته بازار صدور مجوز

رئیس بخش جانوران سمی موسسه واکسن و سرم سازی رازی با اشاره به این‌که بسیاری از افرادی که اقدام به زنده گیری عقرب و مار می‌کنند با مجوز این کار را انجام می‌دهند، نگرانی خود را از تعدد مراکز صدور مجوز برای فعالیت این گروه‌ها اعلام می‌کند.

به گفته او، خیلی از شرکت‌های دانش‌بنیان از معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری مجوز دریافت کرده‌اند و در برخی موارد اداره کل محیط‌زیست استان‌ها یا ادارات دامپزشکی به این گروه‌ها مجوز فعالیت می‌دهند. در حالی که هیچ کس صلاحیت این شرکت‌ها را بررسی نکرده که آیا توان انجام چنین کاری را دارند یا نه. صرفا یک مجوز کلی به آنها داده شده بدون این‌که بدانند سم عقرب با کدام خصوصیت و برای چه منظوری باید تولید شود. به اعتقاد محمدپور، چنین اقداماتی باید با تشکیل یک کارگروه و مشورت گرفتن از واحدهای تخصصی پیگیری شود. این درحالی است که در حال حاضر صدور مجوز برای فعالیت در زمینه تجاری‌سازی سم و جمع‌آوری عقرب، متولی مشخصی ندارد.

وزارت بهداشت ناظر است

هرچند رئیس بخش جانوران سمی موسسه واکسن و سرم‌سازی رازی ادعا می‌کند که معاونت علمی ریاست جمهوری به عقرب و مارگیرها مجوز می‌دهد، اما مصطفی قانعی، دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در گفت‌و گو با «جام‌جم» این اتفاق را انکار می‌کند. او درباره سیاست این معاونت برای صدور مجوز تجاری‌سازی سم عقرب می‌گوید: ما هیچ‌وقت مجوز صادر نمی‌کنیم.

قانعی ادامه می‌دهد: مجوزهای ما فقط برای دانش‌بنیان بودن شرکت‌ها است. قانعی درباره تعریف دانش‌بنیان نیز می‌افزاید: اگر کسی ‌روی موضوع سم کار کرده و سرمی درست کند برای درمان از آن استفاده شود عمل دانش‌بنیان انجام داده، ‌ولی جمع‌آوری سم هیچ وقت کار دانش‌بنیان نبوده است. به‌همین دلیل ‌معاونت علمی برای این موضوع به کسی مجوز نمی‌دهد.

دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی ریاست جمهوری به این پرسش که آیا روی عملکرد شرکت‌های دانش‌بنیان نظارتی هست که وارد کار تولید سم نشوند، این‌گونه پاسخ می‌دهد: نظارت‌ها باید توسط وزارت بهداشت انجام شود. در قانون نظارت به این وزارتخانه سپرده شده است. این در حالی است که ایرج حریرچی، سخنگوی وزارت بهداشت به جام‌جم می‌گوید: وزارت بهداشت اگر رابطه‌ای با این مراکز داشته باشد، به عنوان مشتری است که نیست چون ما برای تولید دارو نیاز به سم زیادی نداریم که بخواهیم از این مراکز تهیه کنیم. درخصوص نظارت نیز باید گفت ارگانی که مجوز می‌دهد باید به عملکرد آنها نظارت داشته باشد.

وعده‌های سمی

رئیس بخش جانوران سمی موسسه واکسن و سرم‌سازی رازی با اشاره به کارگاه‌هایی که در برخی شهرها از جمله شیراز، مشهد و خوزستان برای پرورش عقرب برپا می‌شود، اعلام قیمت چند هزار دلاری برای هر گالن سم را اغواکننده توصیف می‌کند.

آن طور که او می‌گوید اشخاصی که در این کارگاه‌ها شرکت می‌کنند متخصص نیستند و اغلب بدون این‌که تحقیق کنند، وارد این عرصه می‌شوند و در بیابان‌ها به‌دنبال عقرب می‌گردند. این جانوران را جمع می‌کنند و بعد از سم‌گیری متوجه می‌شوند محصول نهایی خریدار ندارد. محمدپور ادامه می‌دهد: آنها چون در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند، عقرب را با خود از شمال به جنوب یا مناطق دیگر می‌برند و این کار باعث می‌شود فونتیک جانوران کشور به هم بخورد و مطالعاتی که در گذشته در زمینه پراکنش جانوران سمی انجام شده است، به باد برود. از سوی دیگر امکان ایجاد تداخل و تغییرات ژنتیکی در جانوران مناطق مختلف هم افزایش می‌یابد.

همه مارگیر یا صیاد عقرب شده‌اند

شنیده‌ها حاکی از آن است که عقرب‌های جمع‌آوری شده از بیابان‌های ایران به آن سوی مرزها و شیخ‌نشین‌های خلیج فارس صادر می‌شود. رئیس بخش جانوران سمی موسسه واکسن و سرم سازی رازی نیز به افزایش تعداد افرادی که به‌دنبال سم‌گیری از گونه‌هایی مانند مار و عقرب هستند اشاره می‌کند.

او تاکید می‌کند: هرچند سم اصلا مشتری ندارد اما ما روزانه بیش از 60 تماس از سوی دارندگان سم داریم که حتی اسم عقرب را هم نمی‌دانند، زیرا غیرمتخصص هستند. گاهی مهندسان معماری یا مکانیک که تحصیلات غیرمرتبط دارند، وارد این عرصه می‌شوند و نمی‌دانند با عقرب‌ها چه کار کنند. یک بار تصویری از عقرب‌هایی را که از آنها سم‌گیری شده بود برای ما ارسال کردند و دیدیم عقرب آنها متعلق به کشور پاکستان است.

طغیان بیماری نزدیک است

فراهم احمدزاده، عضو هیات علمی دانشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی هم در گفت‌وگو با «جام‌جم» پرورش عقرب یا مار را کار بسیار دشواری توصیف می‌کند و تبلیغات افراد در زمینه تجاری‌سازی سم را اقدامی غیرعلمی می‌داند.

آن‌طور که او توضیح می‌دهد مار و عقرب حلقه‌ای از زنجیره اکوسیستم هستند که حذف آنها از طبیعت قطعا تبعاتی برای کشور دارد. مار نباشد موش همه جا را می‌گیرد و در نبود عقرب، جمعیت حشرات بیشتر شده و شاهد طغیان بیماری‌ها خواهیم بود.

عضو هیات علمی دانشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی عنوان می‌کند: حتی عقرب غیرسمی هم در کشور وجود دارد. افراد باید توانایی شناسایی عقرب‌های سم‌دار را داشته باشند، ضمن این‌که سم عقرب یک گونه با گونه دیگر متفاوت است. سم عقرب و مار ساختار پروتئینی دارند و در شرایط خاص باید نگهداری شود و استحصال آن کار ساده‌ای نیست. احمدزاده ذخایر ژنتیکی را جزو ثروت‌های عمومی معرفی می‌کند که برداشت از آن ممنوع است.

او ادامه می‌دهد: هیچ‌کس حق ندارد هر طوری که دلش خواست از منابع زیستی کشور برداشت کند. این کار درست مشابه اختلاس در عرصه اقتصادی است و باید جلوی آن گرفته شود. عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تاکید می‌کند: وقتی گونه‌ای را از طبیعت می‌گیریم حتی اگر برای استفاده دولتی و عمومی هم باشد، باید طبق ضابطه باشد.

مشتری در حاشیه خلیج فارس

تا مدتی پیش شیخ‌نشینان حاشیه خلیج فارس فقط مشتری گونه‌هایی مانند هوبره و شاهین بودند، اما این روزها به نظر می‌رسد آنها برای گونه‌هایی مانند عقرب و مار نیز نقشه کشیده‌اند. جمشید محبت خانی، فرمانده یگان حفاظت سازمان محیط‌زیست در گفت‌وگو با «جام‌جم» درباره انگیزه صید عقرب و مار از سوی فرصت‌طلبان می‌گوید یکی از گزینه‌های موجود صدور این جانداران به کشورهای عربی و بخشی هم مربوط به تولید دارو است.

محبت‌خانی درباره دیگر گونه‌های جانوری که قاچاق می‌شوند، می‌گوید:‌ سال 96 و نوروز امسال بیش از 2000 مار آبی و لاک‌پشت برکه‌ای کشف کردیم‌. امسال هم بجز کشف 12هزار عقرب از منزل مسکونی در مشهد یکصد مار آبی، لاک‌پشت و سمندر کشف و ضبط شده است. جام‌جم برای کسب اطلاعات بیشتر تلاش کرد با دفتر شکار و صید سازمان حفاظت محیط‌زیست ارتباط برقرار کند، اما تماس‌های مکرر خبرنگارمان برای شنیدن نظرات علی تیموری، مدیرکل دفتر شکار و صید سازمان حفاظت محیط‌زیست راه به جایی نبرد.

لیلا مرگن