ویروس پراگماتیسم تخیلی جهان عرب

در سال‌های آغازین دهه 1990 شیمون پرز، وزیرامور خارجه و اسحاق رابین، نخست وزیر اسرائیل نظریه صلح در برابر زمین را ارائه کردند. آنان درصدد بودند تا چاشنی‌های طعم‌دار را برای ایجاد شکاف در صفوف گروه‌های فلسطینی ارائه دهند. مساله مربوط به تشکیل دولت فلسطینی بخشی از دغدغه کشورهای جهان عرب محسوب می‌شد. آنان بعد از جنگ‌های 1967 و 1973 به این جمع‌بندی رسیدند که اسرائیل واقعیتی جدید در ژئوپلیتیک خاورمیانه است اما در این دوران مقاومت محور اصلی سیاست گروه‌های فلسطینی را تشکیل می‌داد. کشورهای محافظه کار جهان عرب همانند مصر، عربستان و تونس به گونه‌ای تدریجی توانستند شکل جدیدی از روابط همکاری‌جویانه با سازمان‌های انقلابی فلسطین ایجاد کنند.

محور اصلی اندیشه آنان را پراگماتیسم تخیلی تشکیل می‌داد. کشورهای محافظه‌کار جهان عرب فکر می‌کردند که به رسمیت‌شناختن اسرائیل زمینه ایجاد صلح، ثبات، امنیت و دولت فلسطینی را برای جهان عرب به ارمغان می‌آورد. هم‌اکنون 25 سال از کنفرانس مادرید سپری شده است. در کنفرانس مادرید رهبران مقاومت فلسطین خود را با آموزه‌های محافظه‌کاری جهان عرب تطبیق دادند. در آن دوران تاریخی صرفا ایران بود که از انتفاضه به مثابه مقاومت در برابر توسعه‌طلبی اسرائیل حمایت به عمل آورد. شناخت ایران از الگوهای رفتار و کنش دیپلماتیک اسرائیل، ماهیت هستی‌شناسانه داشت. ایران بر این امر واقف بود و تاکید می‌کرد که اسرائیل درصدد استحاله گروه‌های فلسطینی، ‌بی‌اثر‌سازی کنش انقلابی گروه‌های فلسطینی و پایان‌دادن به آرزوی گروه‌های فلسطینی برای تشکیل دولت جدید خواهد بود. از این مقطع زمانی نظریه دو دولت مطرح شد. نظریه دو دولت در فرآیند دیپلماتیک شکل گرفت. مذاکرات «اسلو1» و «اسلو 2» را باید زمینه‌ساز شکل‌گیری اندیشه‌ای دانست که دولت فلسطینی بتواند در حوزه کرانه‌های باختری رود اردن تا بیت‌المقدس شرقی را در کنترل خود قرار دهد.

به قدرت رسیدن گروه‌های راست‌گرا بعد از ترور اسحاق رابین در اسرائیل بیانگر واقعیت تراژیک جدیدی برای رهبران میانه‌رو جهان عرب و کسانی بود که فکر می‌کردند اندیشه مقاومت می‌تواند زمینه ساز تحولی جدی و بنیادین در پذیرش حاکمیت، حکومت، ‌سرزمین و دولت فلسطینی باشد. گروه‌های راستگرا در هر کشوری واقعیت‌های سیاسی نهفته را برملا می‌سازند. گروه‌های راستگرا در ایالات متحده انعکاس خود را در سیاست‌های تهاجمی ترامپ منعکس می‌سازند. به همان گونه‌ای که نتانیاهو اندیشه‌های نهفته اسرائیل را بر اساس نشانه‌هایی از شهرک‌سازی و انتقال مرکزیت اسرائیل به بیت‌المقدس غربی پیگیری نمود. چنین فرآیندی به منزله پایان نقش سیاسی دولت فلسطینی محسوب می‌شود.

هم اکنون دولت محمود عباس تلاش دارد تا نتیجه حسن نیت خود را در فضای کنش دیپلماتیک به دست آورد. در حالی که روابط بین‌الملل صرفا نشانه‌های سیاست قدرت را منعکس می‌سازد. هرگاه معادله قدرت کارکرد خود را در چهره زیبای دیپلماسی مستحیل سازد موجودیت یک کشور و هویت به مخاطره خواهد افتاد.

در دوران جدید دولت محمود عباس به واقعیت جدیدی پی برده است. محمود عباس به این نتیجه رسیده است که اسرائیلی‌ها هیچ گونه تمایلی برای به رسمیت شناختن آنان به عنوان دولت فلسطینی ندارند. اگرچه موضوع دولت فلسطینی در مجمع عمومی سازمان ملل با اکثریت قابل توجهی به رسمیت شناخته شده اما معادله قدرت حتی قطعنامه‌های مجمع عمومی سازمان ملل را تحت‌الشعاع خود قرار داد. اسرائیل تاکنون دو قطعنامه بنیادین شورای امنیت یعنی قطعنامه 224 و قطعنامه 338 را در وضعیت ابهام قرار داده است. قطعنامه‌های یاد‌شده درباره خروج اسرائیل از سرزمین‌های اشغالی بوده است. اجرای قطعنامه‌های یادشده می‌تواند زمینه شکل‌گیری دولت فلسطینی را به وجود آورد. در حالی که دولت فلسطینی با نشانه‌هایی از ابهام روبه‌رو گردیده و چنین ابهامی به عنوان واقعیت اجتناب‌ناپذیر آنان در آینده خواهد بود.

الگوی رفتاری اسرائیل تمامی راه‌ها به سوی مذاکرات «اسلو 1»، «اسلو 2» و کنفرانس مادرید را به انتها رسانده است. به همین دلیل کشورهای جهان عرب و دولت فلسطینی خود را با واقعیت جدیدی روبرو دیده‌اند که بخشی از واقعیت اجتناب ناپذیر دولت اسرائیل خواهد بود. مجموعه‌ای که بازی با حاصل جمع صفر در دستور کار خود قرار می‌دهد در این بازی، سرنوشت کشورها و گروه‌های سیاسی براساس معادله قدرت تعیین می‌شود. اسرائیل نه‌تنها از قدرت تاکتیکی و راهبردی بیشتری در مقایسه با سایر بازیگران منطقه‌ای بهره گرفته بلکه حمایت آشکار دولت آمریکا بویژه دونالد ترامپ را به همراه داشته است. نتیجه‌ چنین فرآیندی را باید ظهور الگوی جدیدی از مقاومت در جهان عرب،‌ مناطق اشغالی و سازمان‌هایی دانست که واقعیت دولت اسرائیل یعنی خشونت، توسعه و نادیده گرفتن حقوق فلسطینی‌ها را بر نمی‌تابند.

دکتر ابراهیم متقی / استاد دانشگاه تهران