داعـش از آغاز تا فرجام

چندی قبل هم داعش، موصل را واگذار کرد. اخبار رسیده حاکی از این است گرچه هنوز تا اعلام شکست داعش و پیروزی محور مقاومت و مردم عراق زمان باقی مانده است، اما گویی بزودی مردم این کشور به استقبال پیروزی خواهند رفت.

مقایسه شرایط کنونی عراق و سوریه با آنچه در چهار سال پیش اتفاق افتاده است کار چندان آسانی نیست. آن موقع این گروه تروریستی مثل آواری بر مردم این دو سرزمین فرو ریخته بود.

تبار داعشیان به عنوان یک گروه تروریستی که دیدگاه‌های تندروانه مذهبی داشتند و از حمایت برخی کشورهای عربی نیز برخوردار بودند، ریشه در دوران سقوط صدام دارد. با سقوط صدام حسین رئیس‌جمهور دیکتاتور عراق و حضور آمریکایی‌ها در این کشور، شرایط برای حضور بازیگران داخلی و خارجی در عراق فراهم شد. آن موقع برای اولین بار شیعیان از فرصت به دست آمده از سقوط صدام استفاده و در ساختار سیاسی عراق حضور گسترده‌ای پیدا کردند، اما این تلاش با نارضایتی جریان‌های سلفی روبه‌رو شد. همچنین آمریکایی‌ها هم نگران نزدیکی نیروهای شیعی عراق با ایران بودند. این مساله طبعا باعث پیوند مشترک میان لیبرال‌های عراقی، باقی‌مانده بعثی‌ها و گروه‌های تندرو سنی شد. آمریکایی‌ها از سوی دیگر گرچه از نفوذ مرجعیت نگران بودند، اما این گمان را داشتند که شاید رونق حوزه علمیه نجف اشرف زمینه را برای رقابت جدی میان نجف و قم فراهم کند، اما رابطه هنرمندانه میان علمای مذهبی این دو شهر عملا این نقشه را نقش برآب کرد. بنابراین مخالفان ایران و جریان شیعی نتوانستند طرفی از در‌انداختن اختلاف میان شیعیان دو کشور ببندند و از این رو مسیر دیگری را انتخاب کردند و آن هم بهره‌گیری از خشونت کور علیه مردم بود تا بواسطه ایجاد آشفتگی و به ضعف کشاندن ساختار دولت عراق و حتی سرنگونی آن، سازوکار دیگری را برای اختلاف‌افکنی میان جریان‌های مذهبی روی کار آوردند. در آن مقطع، گروه داعش به عنوان مهم‌ترین مهره اجرایی این تدبیر شوم انتخاب شد.

گروه داعش با نام اصلی «الدوله الاسلامیه فی‌العراق و الشام» از بقایای گروه القاعده در عراق تشکیل شد. هدف اصلی این گروه تاسیس یک دولت مستقل شامل بخش‌هایی از عراق و شام بود. این گروه 15 اکتبر 2006 تشکیل شد و ابوعمر البغدادی را به عنوان رهبر خود تعیین کرد. 19 آوریل 2010 نیروهای مشترک عراقی و آمریکایی در عملیاتی در منطقه الثرثار، ابوعمر البغدادی را از پای درآوردند. بعد از مرگ ابوعمر، ابوبکر بغدادی جایگزین او شد که هویت چندان معلومی نداشت و می‌گفتند که از اسلاف بن لادن و ابومصعب الزرقاوی است. نگاه تندروانه او حتی باعث اختلاف داعش با سایر گروه‌های تروریستی شد و حتی ایمن الظواهری رهبر القاعده گروه داعش را خارج از القاعده اعلام کرد.

داعش گروهی فراملیتی بود. این جریان تروریستی در شاخه نظامی خود پذیرای اتباع عراقی، تونسی و لیبیایی بود، همچنین این جریان در سوریه از مسلمانان افراطی قفقاز و چچن نیز بهره می‌جست، مضاف بر این برخی از مسلمانان اروپایی که در جریان آشنایی آنان با اسلام، وهابیون نقش عمده داشتند نیز در شمار صفوف داعشی‌ها قرار گرفتند. علاوه بر این برخی از افسران بعث عراق هم که در مورد نفوذ شیعه بخصوص ایران در عراق نگرانی‌های مشترکی با داعشی‌ها داشتند با این گروه همکاری کردند.

داعش به محض شکل‌گیری از شرایط نامساعد سیاسی که بعد از اختلاف میان بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه با جریان مخالف او ایجاد شد، کمال استفاده را کرد و در مناطقی از استان‌های رقه، حلب، حومه لاذقیه، حومه دمشق، دیرالزور، حمص، حماه، حسکه و ادلب پراکنده شد و در حوادثی خونبار و با خشونت کم‌سابقه بسرعت کنترل برخی از این مناطق را بدست گرفت. سیطره بر شهر الرقه در شرق خاک سوریه آغاز قدرت نمایی داعش بود. این گروه بعد از تصرف شهر،مراکز،ادارات و سازمان‌هایی را برای اداره مناطق اشغال شده دایر و کلیسای ارامنه را به دفتر فعالیت‌های خود تبدیل کرد. گرچه در ابتدای کار داعشی‌ها سعی می‌کردند که با فعالیت‌های تبلیغی و با ارائه خدمات عمومی و کمک‌رسانی به مردم نگاه‌ها را به سمت خود جلب کنند، اما در ادامه این روند، اقدامات خشونت‌آمیز جایگزین فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی شد. این گروه برای مدیریت عملیات‌های نظامی، یک شورای نظامی تاسیس کرد و حملات خود علیه مواضع مخالفان را غزوه‌ای علیه دشمنان اسلام نامید. با وجود تلاش‌های صورت گرفته در مورد عده و امکانات نظامی این جریان هنوز برآورد درستی از تعداد آنان در دست نیست.

این رویه در عراق نیز بویژه در استان الانبار تکرار شد و حتی به بخش‌های دیگر این سرزمین کشیده شد. بهره‌گیری از خشونت و ایجاد رعب و وحشت در دل مردم شیوه معمول داعش برای پیشبرد با اهدافش بود. این روند در بسیاری از موارد باعث شکست مقاومت مردم در برابر هجوم داعش می‌شد. عناصر داعش 20 خرداد 93 در اقدامی بی‌سابقه به موصل، مرکز استان نینوا یورش بردند و ظرف چند ساعت این شهر را تصرف کردند. آنان همچنین چند روستا در صلاح‌الدین را تحت کنترل خود درآوردند. سرعت پیشروی نیروهای داعش به حدی بود که حتی بغداد نیز مورد تهدید قرار گرفت.

فعالیت داعش در عراق و سوریه، واکنش‌های متعددی را در سطح جهان برانگیخت. قساوت این گروه در برخورد با شیعیان یا هر گروه و شخصی که با آنان تفاوت دیدگاه داشت، به حدی بود که بسیاری از کشورها و مجامع بین‌المللی اقدامات آنان را محکوم کردند. با این وصف برخی از زمامداران سیاسی منطقه و در راس آنها عربستان تضعیف جریان شیعی در عراق و سوریه را به نفع مقاصد فرقه‌ای خود می‌دانستند، گرچه از حمایت علنی از داعش خودداری کردند، اما با دلیل‌تراشی درخصوص این اقدمات آن را ناشی از اعتراض گروه‌های سنی تحت ستم عراق توصیف کردند. طرح این بهانه‌ها در حالی بود که همزمان با شکل‌گیری جریان مقاومت در میان مردم عراق و سوریه با حمایت‌های معنوی ایران و همیاری داهیانه مرجعیت عراق بسیاری از نیروهای اهل سنت این دو سرزمین نیز به صفوف جریان شبه‌نظامی مردم‌نهاد پیوستند و در کنار ارتش دو کشور مبارزه‌ای سرسختانه را با داعش شروع کردند.

در چنین شرایطی وجود سلاح‌های گوناگون و حمایت‌های مادی و معنوی عربستان و کشورهای همسو با حاکمان سعودی از داعش، حقیقتی غیرقابل انکار بود. از سویی دیگر خبرهای موثقی هم از حمایت‌های لجستیکی و ستادی ترکیه از داعش بویژه در سوریه منتشر شده بود. این روند البته چندی پیش از سوی ترکیه تغییر پیدا کرد و زمامداران این کشور به این نتیجه رسیدند که تنها راه‌حل برای جلوگیری از تشدید فتنه در منطقه انتخاب رویه‌ای سیاسی و نشستن بر سر میز
گفت‌وگوست و شیوه نظامی کاربردی در حل مشکلات ندارد.

همزمان با شروع بحران داعش در سوریه و عراق، جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر رعایت حق مردم این دو کشور برای تعیین حاکمیت سیاسی نسبت به هر‌گونه تنش در فضای منطقه‌ای هشدار داد. در پی بروز ناآرامی و اشغال بخش‌های بزرگی از عراق و سوریه از سوی تروریست‌ها، ایران متعاقب دعوت نظام‌های سیاسی مستقر در این کشورها اقدام به ارائه راهکارها و اعزام مستشاران نظامی خود به عراق و سوریه به منظور دفع فتنه داعش کرد. این حرکت که با هماهنگی کامل محور مقاومت در منطقه صورت گرفت در مدتی کوتاه توانست ضمن دفع حملات گروه‌های تروریستی در مناطق بحران زمینه شکست و عقب‌نشینی‌های متعدد در مواضع درگیری را برای گروه‌های ستیزه‌جو داعش و جبهه النصره و... فراهم آورد. البته چنین روندی با مذاق بسیاری از کشورهای مداخله‌گر منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ازجمله عربستان و آمریکا خوش نیامد و این دو کشور و متحدانشان در اقدامی هماهنگ ضمن اتهام‌زنی به جمهوری اسلامی ایران و تروریست خواندن نیروهای محور مقاومت به حمایت از تروریسم بار دیگر به از سرگیری پروژه ایران هراسی در منطقه روی آوردند. ایران و محور مقاومت در حالی به حمایت از تروریسم متهم می‌شوند که مدارک و اسناد و اعتراف مقامات آمریکایی حاکی از پشتیبانی‌های مادی و معنوی آنان از گروه‌های تروریستی از ابتدای شکل‌گیری بحران داعش تاکنون است.

فتاح غلامی / روزنامه‌نگار