خانه‌ای در گرد و غبار

کارگروه مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست چندی است فعال شده و تلاش می‌کند برای حل این معضل در کشور برنامه عملیاتی داشته باشد، اما به نظر می‌رسد سازمان حفاظت محیط زیست، قدرت لازم را برای همراه کردن دستگاه‌های اجرایی با برنامه‌های مقابله با گرد و غبار ندارد. سال گذشته، با بروز بحران در خوزستان، هیات دولت تشکیل جلسه داد و موسسه جهاد نصر به عنوان موسسه‌ای که باید آب را به کانون‌های بحرانی برساند، انتخاب شد و وزیر جهاد کشاورزی به عنوان رئیس ستاد بحران مقابله با گرد و غبار، خود وارد گود شد.

بحران خوزستان که فروکش کرد و برق و آب به منازل مردم بازگشت، تب مقابله با کانون‌های گرد و غبار هم فروکش کرد. در حالی که به نظر می‌رسد، با توجه به ابعاد بحران گرد و غبار برای ایران و کاهش توان تولید بخش کشاورزی و صنعتی، به یک دستگاه فراسازمانی برای ساماندهی این معضل نیاز است، چون ساختارهای تعریف شده برای کنترل گرد وغبار در ایران، قابلیت اجرایی کافی ندارد.

بتازگی رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با ابلاغ چهار سیاست اصلی این سازمان، شناسایی کانون‌های گرد و غبار را جزو چهار هدف اصلی این سازمان در دوره فعالیت دولت دوازدهم اعلام کرده است. از سوی دیگر، تامین حقابه تالاب‌ها نیز دیگر وظیفه مهم سازمان حفاظت محیط زیست تعریف شده است و به نظر می‌رسد، این وظیفه در راستای کنترل کانون‌های گرد و غبار ناشی از خشکی بستر تالاب‌ها باشد.

اما علی محمد طهماسبی بیرگانی،رئیس گروه مطالعات دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با جام‌جم اعلام می‌کند: با فرض تامین حقابه تالاب‌ها نیز نمی‌توانیم گرد و غبار با منشا داخلی را به طور کامل کنترل کنیم.

او که چندان به مساله تامین حقابه تالاب‌ها از سوی وزارت نیرو خوشبین نیست، افزایش مصارف را عاملی می‌داند که سبب می‌شود این وزارتخانه نتواند حقابه تالاب‌ها را به طور کامل تامین کند.

طهماسبی می‌گوید: بسیاری از مراکز و کانون‌های گرد و غبار، اراضی سیلابی است که به دلیل مدیریت نامناسب آب در بالادست، ایجاد سازه‌هایی شامل جاده، لوله، راه‌آهن، سد و بند حقابه طبیعی خود را از دست داده‌اند. در واقع با ایجاد سازه‌های بزرگ تر ورود آب به دشت‌های سیلابی متوقف شده یا با دستکاری در محیط زیست، تامین حقابه‌ها دچار مشکل شده است.

او درباره تاثیر مالچ پاشی و عملیات بیولوژیک بر کنترل ریزگردها عنوان می‌کند: در برخی مناطق نظیر هورهای شور، امکان اجرای عملیات بیولوژیک وجود ندارد. حتی اگر اعتبار هم داشته باشید، رخساره منطقه اجازه کار به شما نمی‌دهد. خیلی از کانون‌های گرد و غبار فقط با برقراری جریان آب طبیعی، کنترل می‌شود. به همین دلیل گرد و غبار را نمی‌توان به شکل کامل کنترل کرد، بلکه باید با ریشه‌یابی مشکل، برنامه تنظیم کرد.

باید با گرد و غبار
سازگار شویم

به گفته رئیس گروه مطالعات دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، ما ناگزیریم با گرد و غبار سازگار شویم و منظور از سازگاری، بالا بردن قدرت تحمل خود در برابر این بحران است.

آن طور که او توضیح می‌دهد یکی از دلایلی که برنامه‌های ما در زمینه مهار گرد و غبار به نتیجه نمی‌رسد، اجرا نشدن کامل‌ برنامه‌هاست. یکباره با آمدن گرد و غبار بسیج می‌شویم و با رفع مشکل، خیلی زود فراموش می‌کنیم دچار مشکل بوده‌ایم. در حالی که مبارزه با گرد و غبار یک برنامه طولانی‌مدت است و به استمرار ‌نیاز دارد.

به اعتقاد طهماسبی، حداقل باید یک برنامه ده تا 15 ساله برای کنترل گرد و غبار اجرا کنیم و این برنامه‌ها تداوم داشته باشد؛ زیرا محیط به قدری خراب شده است که به این سادگی‌ها، مشکل گرد و غبار قابل حل نیست.

ضیاءالدین شعاعی، مدیر ملی کارگروه مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست نیز در گفت‌وگو با جام‌جم علاوه بر تدوین برنامه، مشارکت مردم و تامین اعتبار را هم عوامل موثری در کنترل پدیده گرد و غبار معرفی می‌کند.

او می‌گوید: گرد و غبار به دلیل دخالت انسان و تغییر شرایط اقلیمی ایجاد شده است؛ بنابراین به این دو عامل باید نگاه ویژه‌ای داشته باشیم.

مدیرملی کارگروه مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به این که سال گذشته در جنوب خوزستان با افت 41 درصدی بارش روبه‌رو بوده‌ایم، به تشریح وضعیت دوره‌های بازگشت خشکسالی در ایران می‌پردازد.

به گفته او، اگرچه کاهش بارش‌ها و خشکسالی عامل ایجاد پدیده گرد و غبار در منطقه است، اما انتظار ما این است شرایط مدیریت منابع آب، در زمان بروز خشکسالی تغییر کند.

برداشت بیش از حد از منابع آب

میزان برداشت از منابع آب در کشورهای مختلف حداکثر 40 درصد سقف آب تجدیدپذیر است، اما در ایران در برخی موارد تا 120 درصد هم از منابع آب خود استفاده کرده‌ایم. عامل انسانی مصرف منابع آب در سال‌های خشکسالی و ترسالی همواره ثابت است، در حالی که باید در زمان بروز خشکسالی‌ها، میزان برداشت خود از منابع آب را کاهش می‌دادیم.

آن طور که مدیرملی کارگروه مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید‌ در گذشته تامین حقابه تالاب‌ها کار لوکسی بود، اما امروز دریافته‌ایم حفظ تالاب با سلامت مردم رابطه دارد. کشاورز حاضر است نیمی از زمین خود را نکارد، اما در ازای آن گرد و غبار نداشته باشد. اینها مسائلی است که بتازگی در مدیریت به آن رسیده‌ایم.

مدیرملی کارگروه مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست از تدوین سند منشأ ریزگرد برای 15 استان خبر می‌دهد و می‌گوید: این سند برای استان‌های غربی کشور، اصفهان، سیستان و بلوچستان، یزد و آذربایجان شرقی و غربی تهیه شده است. در این سند، منشأ
گرد و غبار هر استان مشخص شده و برای حل این معضل، راهکارهایی نیز اندیشیده شده است.

به اعتقاد شعاعی، در دنیا کار غیرممکن وجود ندارد؛ بنابراین در سند ملی مقابله با گرد و غبار، در استان‌های مختلف با توجه به شرایط منطقه، تمام سناریوهای مختلف در زمینه وضعیت منابع آب در نظر گرفته می‌شود.

او عنوان می‌کند: در دشت سیستان، با فرض تامین حقابه تالاب هامون توسط افغان‌ها یا تامین نشدن حقابه این تالاب، برنامه‌ریزی انجام شده ‌و قرار است در آخر آبان، سند تلفیقی این استان نهایی شود. تالاب هامون 14 میلیارد متر مکعب ظرفیت دارد که فقط یک تا دو میلیارد مترمکعب آب از سوی افغانستان به سمت هامون می‌آید؛ بنابراین برای کنترل ریزگردهای بخش‌های دیگری از این پهنه‌ آبی باید برنامه داشته باشیم.

با توجه به این که گرد و غبار زندگی را برای ساکنان بسیاری از استان‌های کشور دشوار کرده است و کشورهای همسایه نیز برای مدیریت منابع خارجی ریزگردها برنامه‌ای ندارند مسئولان کشور دست‌کم باید شرایطی ایجاد کنند که منابع داخلی ریزگرد کنترل شوند و شهروندان توانایی و مهارت لازم را برای مقابله با ریزگرد‌ها به دست آورند.

لیلا مرگن