جنگل تشنـه است‌

کارشناسان نگران این خزان زودرس هستند. آنها معتقدند خزان زودرس به دلیل تغییر اقلیم، تغییر رژیم بارشی و انتقال آب چشمه‌های داخل جنگل برای رفع نیازهای انسانی رخ می‌دهد. آنها بر این باورند تداوم خزان زودرس، جنگل‌ها را تبدیل به بیابان کرده، رویش جنگل را با مشکل مواجه می‌کند و اجزای جنگل یعنی درختان را مستعد حمله آفات و حشرات خواهد کرد. این روند، بیابانی شدن در جنگل‌های هیرکانی را تشدید می‌کند و باید برای آن چاره‌ای اندیشیده شود.

اکوسیستمی که میلیون‌ها سال چرخه زندگی خود را تنظیم می‌کرده است، امروز از دخالت‌های بشری در امان نیست. جنگل‌هایی که روزگاری علاوه بر تامین نیازهای آبی خود، نیاز آبی پایین دست را هم تامین می‌کردند، بتدریج با لوله‌هایی که کف جنگل کار گذاشته شده تا آب چشمه‌ها را به روستاها و شهرهای اطراف منتقل کند، رو به ضعف و زوال گذاشته‌اند. صدای فریاد جنگل‌های هیرکانی را هیچ کس حتی همان روستاییانی که در دل جنگل زندگی می‌کنند، نمی‌شنود؛ اما این حشرات هستند که می‌دانند، کجا و چگونه به درختان جنگلی حمله کنند. شب‌پره به‌عنوان آفتی وارداتی به جان شمشادها افتاده است. چندی پیش ملج، شاه بلوط، آزاد، بلوط و درختان دیگر نیز مورد هجوم آفت‌های مختلف قرار گرفتند.

ولی‌الله مظفریان، گیاه‌شناس به جام‌جم می‌گوید: حمله آفات به درختان جنگلی، بی ارتباط با خشک شدن بستر جنگل به دلیل فعالیت‌های انسانی و نقل و انتقال آب نیست.

او ادامه می‌دهد: جنگل اکوسیستمی است که بر اساس رطوبت اضافه‌تر از سایر نقاط، بنا شده است. با زهکشی، حفر چاه عمیق، تخریب آبراهه‌ها و انتقال آب از بالادست‌ها به روستاها و ساختمان‌هایی که در دل جنگل بنا کردیم، بخشی از آب موجود در جنگل را به مکان دیگری منتقل کردیم، در نتیجه زمین جنگل آبیاری نشد. این مساله باعث ایجاد خزان زودرس می‌شود.

آن طور که مظفریان توضیح می‌دهد درختانی که دچار تنش خشکی هستند (مشابه درختان حاشیه ولیعصر که کف نهرهای کنار آنها بتون‌ریزی شده است) دو خزان خواهند داشت. خزان تابستانه با گرم شدن هوا و به دلیل خشکی رخ می‌دهد. بعد از این خزان، درخت بخشی از برگ‌های خود را بازیابی و در فصل پاییز، به طور کامل خزان می‌کند. کارشناسان خزان پیش‌رس را عاملی برای کاهش تولید مواد غذایی درخت، توقف رشد، اختلال در تولید چوب و اقتصاد جنگل همچنین نرسیدن این اکوسیستم به مرحله کلیماکس (اوج) خود معرفی می‌دانند.

به گفته مظفریان اگر درخت به صورت نیمه، خزان کند، درخت آسیب خیلی جزئی می‌بیند، اما خزان کامل، خطرات بیشتری برای درخت دارد.

او خزان امسال را مرتبط با مساله خشکسالی نمی‌داند، زیرا در سال جاری سرمای زودرسی داشتیم که منجر به خزان پیش‌‎رس درختان شده است، اما تکرار این حادثه در سال‌های گذشته را نشانه خشکی بستر جنگل می‌داند.

به اعتقاد این گیاه شناس، درختانی که در معرض خزان پیش‌رس هستند، مستعد حمله آفات و بیماری‌ها می‌شوند. از دست دادن برگ درخت سبب می‌شود، گیاه بیشتر در معرض آسیب قرار گیرد.

دمیدن به ‌آتش جنگل

طغیان آفات در جنگل تنها آسیبی نیست که کم‌آبی به جنگل‌های کشور تحمیل می‌کند. عباسعلی نوبخت، معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور به ابعاد دیگری از اثرات خزان زودرس در جنگل می‌پردازد. او به ‌جام‌جم‌ می‌گوید: نوسانات اقلیمی سبب شده است سال گذشته در ماه‌های اردیبهشت و خرداد، حرارت کف جنگل‌های گلستان به 47 درجه سانتی‌گراد هم برسد. این دما، رطوبت کف جنگل را براحتی تبخیر می‌کند.

از سوی دیگر خزان زودرس طول فصل خزان را به ده تا 15 روز کاهش می‌دهد. در نتیجه حجم زیادی از لاشبرگ خشک، به کف جنگل می‌ریزد. این مساله سال 89 سبب افزایش آتش‌سوزی‌ها شده است.

نوبخت ادامه می‌دهد: اگر ما ریتم بارش را با حفظ پوشش عرصه‌های منابع طبیعی، احیای این پوشش و توسعه آ‌ن به شرایط حدود سه دهه گذشته بازگردانیم، خزان در طول دو تا سه ماه کامل می‌شود. هرگاه یک لایه برگ کف جنگل می‌ریزد، بارش کل لاشبرگ‌ها را خیس می‌کند و بعد دوباره برگ به کف جنگل می‌ریزد. این مساله شرایط اسفنجی در پوشش کف جنگل ایجاد می‌کند که مانع آتش‌سوزی خواهد شد.

به گفته معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها، امسال در جنگل‌های شمال و غرب کشور در فصل تابستان حدود دو و نیم تا سه ماه بارندگی که به درد جنگل بخورد، گزارش نشد. بارندگی‌های پاییزه نیز شدت زیادی داشت که اجازه نفوذ باران به داخل خاک را نمی‌داد.

آن طور که او توضیح می‌دهد خداوند زمانی که جنگل‌های شمال را خلق کرد، چشمه‌های مختلفی را در جنگل قرار داد. پوشش جنگل مثل آبیاری قطره‌ای بتدریج آب را به گیاهان می‌رساند، اما در سنوات گذشته تمام سازمان‌ها و تشکیلات قانونی مرتبط، برای شهرک سازی‌های مختلف و پروژه‌های متعدد، آب‌ موجود در جنگل را به نوعی تقسیم کردند. در برخی جاها بیش از حدود مجاز آب برداشت و به مناطق مسکونی منتقل شد.

نوبخت ادامه می‌دهد: مطالعات کارشناسی ما کافی نبود و با همین اطلاعات اندک، در سیکل آبی جنگل دخالت و آن را از حالت طبیعی خارج کردیم. در واقع عامل انسانی مقصر ایجاد بخشی از اختلالات ایجاد شده در سیستم آبی جنگل است. از سوی دیگر، عدم بارش و توازن نامناسب بارش‌ها، تعداد چشمه‌های جنگل را کاهش داد وبه این ترتیب خشکی روی خزان زودرس درختان اثر گذاشت.

شلیک به قلب سدهای سبز

به گفته نوبخت، خاک‌های جنگلی برای جذب هر لیتر آب هفت دقیقه زمان نیاز دارند. در خاک‌های کشاورزی نفوذ هر لیتر آب 46 دقیقه طول می‌کشد و در سایر اراضی برای انتقال آب همین میزان آب به لایه‌های پایین زمین، به چهار ساعت زمان نیاز دارند.

او تاکید کرد: جنگل‌ها در بدترین حالت پوشش خود، حدود 500 متر مکعب آب در هکتار را در بستر خود ذخیره می‌کنند. جنگل‌های دارای پوشش مناسب هم 2500 مترمکعب آب در خود ذخیره می‌کنند. اگر سطح جنگل‌های شمال را براساس آمارهای دفتر فنی سازمان جنگل‌ها دو میلیون و 400 هزار هکتار در نظر بگیریم و قدرت جذب آب در جنگل به طور متوسط 1500 متر مکعب در نظر گرفته شود، این اکوسیستم قادر است سه میلیارد و شش میلیون متر مکعب آب در خود ذخیره و آن را بتدریج رها کند.

معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها یادآور می‌شود: سال‌های گذشته به دلیل دخالت‌هایی که در جنگل شد، بستر جنگل شرایط جذب بهینه آب را نداشت. کف جنگل‌های جلگه‌ای باقیمانده در شمال کشور (شامل جنگل ایزد شهر و پارک نور) که به دریا نزدیک هستند و قاعدتا باید سطح ایستابی بالایی داشته باشند، در شهریور و مرداد دچار ترک‌هایی به قطر سه تا چهار سانتی‌متر شده بود. همه اینها می‌تواند روی درختانی که ریشه‌های سطحی دارند، اثر منفی بگذارد.

او می‌گوید: خشکی بستر جنگل سبب شد امسال برخی درختان نظیر ممرز، انجیلی و... خزان زودرس داشته باشند، اما برگ‌های آنها به کف جنگل نریزد. با توجه به نظر کارشناسان برای حفظ اندک باقیمانده جنگل‌های کشور باید شرایطی ایجاد کرد که حقابه محیط زیست در نظر گرفته شود، زیرا برداشت بی رویه آب از منابعی مانند چشمه‌ها در جنگل تا مدتی دیگر جنگل‌های هیرکانی را که منبعی برای ذخیره آب به شمار می‌روند، نابود خواهد کرد.

لیلا مرگن