میراث فرهنگی؛ علمی یا کاربردی؟

اگر از این رکوردشکنی کمی نظام آموزشی ایران بگذریم، پرسش از کیفیت این دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و رشته‌هایشان همچنان باقی می‌ماند، به‌ویژه که جامعه پر شده از دانش‌آموختگان فاقد مهارت که صدای بازار کار از ناکارآمدی‌شان به گوش فلک رسیده است.

در این میان، بسیاری ناکارآمدی کشور در حوزه‌های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را ضعف آموزشی می‌دانند؛ حوزه‌هایی که متولی‌اش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است؛ سازمانی که مسئولانش دل به رفع تحریم‌ها بسته‌اند و رویای جایگزینی صنعت گردشگری به جای صنعت نفت را در سر می‌پرورانند؛ رویایی که نیاز به بسترسازی و زیرساخت‌های گسترده ازجمله آموزش کارشناسان متخصص در هر سه حوزه یاد شده دارد. تأسیس موسسه آموزش عالی علمی ـ کاربردی میراث فرهنگی و آغاز به کار آن که از مهر امسال برای نخستین‌بار در 20 رشته مقطع کاردانی و 28 رشته مقطع کارشناسی دانشجو پذیرفته، یکی از اقدامات یادشده برای دستیابی به چنین هدفی است.

بیشتر این رشته‌ها پیش از این در دانشگاه‌های کشور تدریس می‌شده و حتی موسسات آموزشی نظیر موسسه آموزش عالی فرهنگ و هنر در قالب دانشگاه جامع علمی ـ کاربردی و با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برخی از این رشته‌ها را ارائه می‌کردند. از سوی دیگر، چندی پیش استاد محمود فرشچیان، نگارگر برجسته کشورمان از نبود دانشگاه تخصصی صنایع دستی در کشور گله کرد و راه‌اندازی چنین دانشگاهی را یکی از آرزوهای خود خواند.

با وجود این، دستگا‌ه‌ها و نهادهای مربوطه چرا این همه دیر به فکر آموزش دانشجویان افتاده‌اند؟ دیگر آن که راه‌اندازی موسسات آموزشی متعدد، سبب موازی‌کاری و ناهماهنگی نمی‌شود؟ و پرسش‌های دیگر که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

دکتر شهرود امیر انتخابی، رئیس موسسه آموزش عالی علمی ـ کاربردی میراث فرهنگی در توصیف این مجموعه، آن را جزو آخرین موسسات علمی ـ کاربردی می‌خواند که مجوز تأسیس آن صادر شده و با وجود این مدعی است دولت می‌تواند سرمایه‌گذاری ویژه‌ای بر این موسسه داشته باشد، چراکه به گمان او، رشته‌های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بر پایه مهارت‌آموزی بنا شده‌اند و اشتغالزا هستند. به گفته او، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همان طور که از نامش پیداست، سه مأموریت دارد که آموزش در سه حوزه مختلف آن با فلسفه دانشگاه جامع علمی ـ کاربردی سنخیت دارد، در حالی‌که برخی موسسات علمی ـ کاربردی مانند دانشگاهای دولتی، آزاد و پیام نور به تدریس دروس نظری می‌پردازند.

به باور او، نظام آموزشی ما با بحران دانش‌آموختگان روبه‌رو شده است، چراکه این فارغ‌التحصیلان نه آموزش مناسبی دیده‌اند و نه نیازسنجی‌ برای رشته‌‌های آنها صورت گرفته است: از این رو، فارغ‌التحصیلان بیشتر به سمت تحصیلات تکمیلی می‌روند که باز به این بحران دامن می‌زنند و شرایطی که عملا خیل عظیم دانش‌آموختگان بیکار را رقم زده است.

او توجه به مهارت‌آموزی را لازمه اشتغالزایی می‌داند و معتقد است در این برهه زمانی آموزش عالی باید به سمت مهارت‌آموزی حرکت کند. به گفته رئیس موسسه آموزش عالی میراث فرهنگی، بند 76 سیاست‌های کلان ابلاغ‌شده توسط رهبر معظم انقلاب به رئیس‌جمهور نیز بر افزایش آموزش‌های مهارت‌محور تأکید دارد.

امیرانتخابی و همکارانش در سازمان میراث فرهنگی با به وجود آمدن فضای مطلوب پساتحریم و ورود گردشگران خارجی امیدوارند با آموزش هتلداران و آژانس‌های مسافرتی در دوره‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت بتوانند در جهت تقویت گردشگری گام بردارند. او معتقد است با رشد گردشگری، سرمایه‌گذاری در بخش‌های صنایع دستی و میراث فرهنگی نیز صورت خواهد گرفت و با آموزش دانشجویان و هنرجویان در این رشته‌ها نیاز سازمان به افراد متخصص و صاحب مهارت برطرف می‌شود.

او در پاسخ این که آیا تأکید موسسه بیشتر بر حوزه گردشگری است، عنوان می‌کند: ما بر هر سه مأموریت سازمان تأکید داریم.

به گفته رئیس موسسه آموزش عالی میراث فرهنگی، این موسسه دارای 19 مرکز دولتی و 5 مرکز خصوصی است. امیرانتخابی، در توضیح تفاوت مراکز خصوصی و دولتی عنوان می‌کند: مراکز خصوصی از اشخاص حقوقی هستند که به فعالیت در حوزه آموزشی علاقه دارند؛ مانند هتل‌ها و بانک گردشگری که با دریافت مجوز از ما به فعالیت می‌پردازند و ما بر کار آنها نظارت داریم. بقیه مراکز توسط موسسه اداره می‌شود و ما سعی می‌کنیم با تعاملی که با ادارات کل میراث فرهنگی استان‌ها داریم، از امکانات آنها استفاده کنیم و با آنها تعامل داریم.

به نظر می‌رسد، سازمان خیلی دیر به فکر تأسیس چنین موسسه‌ای افتاده است. به باور رئیس موسسه آموزش عالی میراث فرهنگی، آموزش در کشور ما همواره مغفول مانده و ما تا کارد به استخوان نرسد، کار چندانی در حوزه آموزش انجام نمی‌دهیم: اکنون که بحث گردشگری برای ما اهمیت شایانی پیدا کرده و طبق چشم‌انداز 20 ساله قرار است 20 میلیون گردشگر به کشور دعوت کنیم، باید به فکر زیرساخت‌ها باشیم که نیاز به نیروهای آموزش‌دیده دارد. زمانی که ما موسسه را تأسیس کردیم با فقر رشته روبه‌رو‌ بودیم.

به گفته او، کل رشته‌های میراث فرهنگی در سه حوزه آن 28 رشته بود که خیلی از آنها هم متقاضی ندارد: ما از 6 ماه پیش با تشکیل کارگروه تدوین سرفصل‌ها با حضور نمایندگان معاونت‌های سازمان و استادان و صاحب‌نظران بنام هر حوزه، کلیات 34 سرفصل را تصویب کرده‌ایم؛ رشته‌هایی نظیر حسابداری اقماری گردشگری، بازاریابی گردشگری، حقوق گردشگری، حقوق میراث فرهنگی، دیپلماسی گردشگری و چندین رشته بین‌رشته‌ای جذاب و کاربردی در مقطع کارشناسی. همچنین در حال طرح‌ریزی شاخه‌های مختلف از یک رشته هستیم. برای نمونه در رشته مدیریت گردشگری، گردشگری دفاع مقدس، سلامت و ورزشی را پیش‌بینی کرده‌ایم. کلیات این رشته‌ها به تصویب شورای گسترش دانشگاه جامع علمی ـ کاربردی رسیده است و امیدواریم بهمن ماه بتوانیم وارد چرخه جذب دانشجو شویم.

باتوجه به این که بیشتر رشته‌های مرتبط با میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیاز به آموزش عملی دارد، آیا زیرساخت‌های لازم برای آموزش عملی و دوره‌های کارآموزی در نظر گرفته شده است؟ امیرانتخابی با بیان این که تمام مراکز زیر نظر موسسه باید دارای استانداردهایی در این خصوص باشند، پاسخ می‌دهد: اساس کار ما بر آموزش عملی استوار است،‌ نه مباحث نظری؛ ما با سازمان تفاهم‌نامه داریم که از امکانات و تجهیزات ادارات کل استان‌های میراث فرهنگی استفاده کنیم و کاستی‌ها هم توسط موسسه تأمین شده است. دانشگاه جامع نیز بر عملکرد مراکز نظارت می‌کند.

افزون بر استاد فرشچیان، چندی پیش دکتر عبدالمجید شریف‌زاده، مدیر کل دفتر توسعه و ترویج معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی بر ضرورت تشکیل دانشگاه مستقل هنرهای سنتی و صنایع دستی تأکید کرد. امیر انتخابی در پاسخ این پرسش که چرا مسئولان معاونت صنایع دستی سازمان رشته‌های مورد نظرشان را در قالب موسسه آموزش عالی میراث فرهنگی مطالبه نمی‌کنند، با بیان این که در جریان تأسیس چنین دانشگاهی نیست، به عضویت دکتر بهمن نامور مطلق، معاون صنایع دستی سازمان در هیأت امنای موسسه عالی آموزشی میراث فرهنگی اشاره می‌کند و می‌گوید: ما از کارشناسان و صاحب‌نظران آنها در جلسات مختلف نظرسنجی کردیم و بهتر بود رشته‌های مورد نظرشان را به ما اعلام می‌کردند تا ما خدمات آموزشی در این حوزه‌ها ارائه دهیم.

او با بیان این که سازمان میراث فرهنگی از طریق موسسه آموزشی میراث فرهنگی در امر آموزش دخیل است و متولی این موسسه به شمار می‌آید و امکانات لازم را برای آموزش دانشجویان مراکز این موسسه تدارک دیده است، عنوان می‌کند: از آنجا که این موسسه تازه شکل گرفته، خیلی‌ها حتی در داخل سازمان با آن آشنا نیستند و نمی‌دانند چگونه می‌توان از امکانات آن استفاده کرد. به باور او با هم‌اندیشی می‌توان جلوی موازی‌کاری را گرفت.

با همه اینها، شریف‌زاده که پیشتر ریاست پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری سازمان را برعهده داشته، در توضیح دلایلش برای تأسیس دانشگاه مستقل صنایع دستی عنوان می‌کند: نخستین‌بار رشته صنایع دستی پس از انقلاب فرهنگی در سال 62 و در مقطع کارشناسی راه‌اندازی شد. در این 30 سال دانشگاه‌ها در جهت آموزش و تربیت کارشناسان مختلف صنایع دستی گام برداشتند و هر سال این رشته‌ها گسترش پیدا کرد و دانشگاه‌های مختلفی در تهران و شهرستان‌ها به شاخه‌های مختلف آن پرداختند.

او با اشاره به این که پیش از سال 62 هیچ‌یک ازشاخه‌های هنرهای سنتی و صنایع دستی در ایران جنبه دانشگاهی نداشت و در قالب آموزش‌های معمول و پراکنده و در سطح صورت می‌گرفت، می‌افزاید: با دانشگاهی شدن این رشته‌ها توجه ویژه‌ای به هنرهای بومی و صنایع دستی شد، اما در این 30 سال نیاز به بازنگری و دقت در حوزه‌های مختلف صنایع دستی و هنرهای سنتی داشتیم تا در این مدت این رشته‌ها متناسب با زمان گسترش پیدا کنند که این کار صورت نگرفت.

به گفته او، همواره این بحث میان متخصصان، استادان و دانش‌آموختگان مطرح بوده که آنچه باید در سال‌های متمادی از دوره‌های تخصصی بهره‌برداری کنند، صورت نگرفته است: هنرهای سنتی خصوصیاتی دارد که با شرایط موجود در آموزش آکادمیک ما قابل انطباق نیست. یکی از دلایل آن، تنوع رشته‌ها در هنرهای سنتی و صنایع دستی است که در میان رشته‌های کارشناسی صنایع دستی و هنرهای سنتی در نظر گرفته نشده‌اند. به همین دلیل نیاز به برنامه‌ریزی برای آموزش‌های تخصصی در این رشته‌ها به شدت احساس می‌شود. دیگر آن که شرایط آموزش صنایع دستی و هنرهای سنتی ما به شیوه استاد ـ شاگردی متداول بوده که این شیوه قابل انطباق با آموزش آکادمیک ترمی واحدی امروزی نیست. برای همین نیاز به برنامه‌ریزی کاملا متفاوت و خاص در این حوزه‌هاست که براساس امکانات و برنامه‌های موجود در دانشگاه‌ها امکان‌پذیر نیست و به آموزش استاد ـ شاگردی شدیدا احساس نیاز می‌شود.

به باور مدیرکل دفتر توسعه و ترویج معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی، هنرمندان رشته‌های هنرهای سنتی و صنایع دستی نیاز به آموزش‌های عمیق‌تر و دقیق‌تری دارند که در قالب نظام ترمی ـ واحدی قابل اجرا نیست و استادان نمی‌توانند آنچه را که به صورت سینه به سینه و استاد و شاگردی فرا گرفتند، به شاگردان منتقل کنند.

به گفته شریف‌زاده، طرح دانشگاه مستقل صنایع دستی سال‌هاست که از سوی استادان و هنرمندان ما مورد توجه قرار گرفته و در فرهنگستان هنر نیز مطرح و در کمیته‌های مختلف آن ازجمله کمیته هنرهای سنتی بررسی شده است. او با بیان این که حاصل نظرات کارشناسی بر برنامه‌ریزی ویژه خارج از چارچوب فعالیت‌های امروزی وزرات علوم تأکید داشت، می‌گوید: این طرح با عنوان تأسیس دانشگاه نگارستان هنرهای سنتی از شورای تخصصی هنرهای سنتی فرهنگستان هنر به تصویب رسید و از آنجا به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال شد. خوشبختانه در شورای عالی انقلاب فرهنگی، مطالعات دقیق‌تری روی این طرح صورت گرفت و کلیات آن با عنوان آموزش استاد ـ شاگردی این طرح در کمیسیون هنر و معماری شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و در صحن شورا نیز مصوب شد. منتظریم این موضوع از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ شود.

با این همه، آیا آموزش این رشته‌ها در چارچوب دانشگاه علمی ـ کاربردی امکان‌پذیر نبود؟ شریف‌زاده در پاسخ به این پرسش عنوان می‌کند: در هنرهای سنتی به شیوه استاد ـ شاگردی باید یک استاد محور قرار گیرد و آن استاد، شاگرد را انتخاب و براساس برنامه‌های جدیدی که تدوین خواهد شد، شاگرد را تربیت کند و هرگاه صلاح دانست بر اساس دانش و مهارت دانشجو، او را فارغ‌التحصیل اعلام کند که نیاز به برنامه ریزی کاملا متفاوت با آموزش عالی ما دارد که مبتنی بر شیوه‌های غربی است.

به باور رئیس پیشین پژوهشکده هنرهای سنتی، رشته‌های هنرهای سنتی ما تخصصی هستند و باید از هم تفکیک شوند: ممکن نیست یک دانشجو از هر کدام از هنرهای سفال، نگارگری و چوب چیزی یاد بگیرد و متخصص شود. خیلی از استادان پیشکسوت و باسابقه هنرهای سنتی که هنر و مهارتشان را به صورت استاد ـ شاگردی آموخته‌اند نه در دانشگاه، براساس قوانین دانشگاه‌های امروزین ما نمی‌توانند تدریس کنند. به همین دلیل نیاز است برنامه‌ای متناسب طرح‌ریزی شود تا امکان تدریس این استادان نیز فراهم شود. باید توجه داشت هنرهای سنتی ما با فرهنگ‌مان عجین شده و افزون بر دانش، باید به فکر انتقال فرهنگ نیز بود که نیاز به فضایی متفاوت دارد.

کمیل انتظاری

فرهنگ و هنر