سفیران جهانی یک روستا

تلاش گروهی از پژوهشگران میراث فرهنگی در راستای حفظ هنر زنان روستایی ایران زمین چه ستودنی است آنجا که درمی‌یابیم دستان هنرمند زن ایرانی در هر یک از احوالات توانسته به شایستگی اثری زیبا بیافریند به‌طوری که حس درونی‌اش به ترکیب عروسک اضافه گشته است. عروسک‌هایی که هر کدام یک دنیا حرف برای گفتن دارند.‌ پس از ثبت روش ساخت عروسک‌های بومی خراسان جنوبی در فهرست آثار ملی ناملموس و تولید و عرضه آن توسط بانوان روستاهای محدوده پروژه بین‌المللی ترسیب کربن (روستاهای تاجمیر، نازدشت، حجت‌آباد و همت‌آباد سربیشه خراسان جنوبی) و پرداخت وام‌های مربوط به منابع طبیعی از محل فروش این عروسک‌ها، نقش و اهمیت این محصولات بومی پررنگ‌تر شده است.

بحث عروسک‌های بومی محدوده پروژه ترسیب کربن در قالب یکی از طرح‌های ایجاد کسب و کار پایدار بوده و با همکاری دفتر عمران ملل متحد، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، موسسه آوای طبیعت پایدار، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی احیا شده است.

این پروژه با شناسایی هنرهای بومی و ایجاد کمترین تغییر، این هنر اصیل را وارد بازار کرده و با ایجاد مشاغل مکمل برای ساکنین محلی از وابستگی آنان به منابع طبیعی کاسته یعنی علاوه بر احیای هنرهای بومی و صنایع دستی، بهره‌برداری از منابع طبیعی را کاهش و پوشش گیاهی و ترسیب کربن هوا را افزایش می‌دهد. نا گفته نماند این پروژه تلاش می‌کند ‌ضمن ایجاد روحیه خودباوری و مشارکت در جوامع محلی موجب شود‌ آنان مسئولیت بیشتری در تامین معیشت خود داشته باشند.

اما آغازگر راه پروژه عروسک‌های محلی جزیره قشم بود چنان که عموم جامعه، این هنر را با دست ساخته‌های مردم بومی این جزیره دیدند و شناختند. ‌افسانه احسانی،‌ مدیر پروژه ایجاد کسب و کار پایدار از طریق صنایع دستی برای منابع طبیعی (هنر بومی برای منابع طبیعی) و یکی از ایده‌پردازان این طرح است که بر توجه به پیشینه یک طرح تاکید دارد.‌ او با اعتقاد بر آن که پیشینه یک فعالیت از اهمیت بالایی برخوردار است، می‌گوید: «با توجه به محدودیت زمانی دررویدادها و نشست‌های تخصصی گاه کمترامکان یادآوری آن توسط رسانه‌ها و تریبون‌های مختلف ایجاد می‌شود. این درحالی است که اولین عروسک‌های محلی پروژه هنر بومی برای منابع طبیعی که از طریق بانوان بومی منطقه احیا شد، عروسک‌های بومی جزیره قشم بود که در سال 1389 با یک جشنواره بومی در شهر قشم تکمیل شد.»

در واقع، بعد از پروژه‌های حفاظت از لاک‌پشت پوزه‌عقابی بود که پروژه اکوتوریسم و صنایع دستی قشم با حمایت بخش کمک‌های کوچک تسهیلات محیط زیست جهانی سازمان ملل متحد و منطقه آزاد قشم فعالیت‌های متنوعی برای توان افزایی مردم بومی بویژه بانوان روستاهای جزیره انجام شد.‌ در پروژه صنایع دستی (هنر برای حفاظت از طبیعت و فرهنگ) سوزن‌دوزی‌های قشم به صورت قابل عرضه به گردشگران تغییر کاربری شد. یکی از محصولات عروسک‌های محلی بود که با استقبال قابل ملاحظه‌ای از طرف گردشگران روبه‌رو شد چنان که به گفته احسانی، تاکنون حدود شش هزار عروسک به فروش رفته است.

این فعال میراث فرهنگی می‌افزاید: «اکنون با کمک بخش کودک و نوجوان پژوهشگاه میراث در حال تکمیل پرونده ثبت میراث ناملموس عروسک‌های دختلوک هستیم. در حال حاضر نیز روش ساخت عروسک‌های خراسان جنوبی ثبت شده که به عنوان میراثی ناملموس محسوب می‌شود.»

اما چه چیزی سبب شد ‌ این عروسک‌ها قابلیت ثبت میراث ناملموس را پیدا کنند و حتی خبرهایی از جهانی شدن آنها منتشر شود؟ احسانی در این خصوص می‌گوید: «شاید مهم‌ترین ویژگی و شاخص قابل اشاره فعالیت‌های نرم‌افزاری و مشارکت جامعه محلی بویژه بانوان برای احیای هنری است که درگذشته وجود داشته و اکنون مورد بی‌توجهی و فراموشی قرار گرفته است. این عروسک‌ها حدودا بیش از چهار‌دهه گذشته توسط مادران و مادربزرگ‌ها برای فرزندان و نوه‌هایشان ساخته می‌شد. در حین ساخت لالایی‌ها، داستان‌ها و شعرهای بومی مناطق زنده می‌ماندند. از طرفی مادر ، عشق مادری خود را با ساخت آنچه با تمام وجود برای شاد کردن کودکش ساخته می‌شد، به او تقدیم می‌کرد. متاسفانه پس از تجربه زندگی مصرفی، هنرهای سنتی و بومی کم‌کم ‌ میان خانواده‌ها حتی خانواده‌های روستایی و عشایری کمرنگ شده است.»

او با تاکید بر آن که مراحل ثبت می‌تواند برای عروسک‌های محلی همه مناطق ایران انجام شود، خاطرنشان می‌‌کند: «به شرطی که استان‌های مختلف تلاش کنند‌ این عروسک‌ها را احیا کنند تا حدی که بتوانند پایدار بمانند. یکی از راه‌های زنده ماندن این هنر ورود به فضای گردشگری است، فعالیتی که تیم موسسه ما پیگیر آن است. تاکنون بیش از سه هزار عروسک خراسان جنوبی در پروژه ایجاد کسب و کار پایدار از طریق صنایع دستی برای حفاظت از منایع طبیعی ـ هنر بومی برای حفاظت از طبیعت و فرهنگ که در قالب پروژه بین‌المللی‌ ترسیب کربن انجام شده، تولید شده و به فروش رسیده است.

میراث فرهنگی ناملموس از این جهت اهمیت دارد که می‌تواند به ما بیاموزد که چگونه با جهان در تعامل به سر ببریم و با طبیعت ارتباط خوبی داشته باشیم. ‌فرهاد نظری‌ مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی با اشاره به خلاصه‌شدن میراث فرهنگی ناملموس در چند محور می‌گوید: «استفاده از انرژی پاک برای بهره‌مندی از فناوری محیط زیست، استفاده از مزیت‌های جغرافیایی (دانش نی‌سازی و دریانوردی)، مدیریت منابع زیستی برای استفاده بی‌قاعده، احترام به بخش زنده طبیعت (درختان کهنسال)، آموزش و توجه به کودکان محورهایی است که هر کدام قابل تأمل هستند. در این میان عروسک‌سازی به عنوان یک اثر میراث فرهنگی ناملموس یکی از مصادیق آموزش است که می‌تواند در اعصار مختلف جنبه تربیتی ایفا کند.»

البته ‌ احمد محیط طباطبایی‌ نیز با این مهم که عروسک‌سازی یکی از عوامل توسعه‌یافتگی جوامع به شمار می‌رود موافق است و می‌گوید: «عروسک‌ها نشان‌دهنده میراث فرهنگی غیر ملموس ما هستند. در شکل مادی عروسک هویت خودش را پیدا می‌کند.»

برای انتقال این مفاهیم از سازنده به خریداران، از سازندگان خواسته شده ‌برای عروسک‌های خود داستان‌هایی بنویسند. برخی سازندگان سواد نوشتن ندارند و فرزندان آنها این داستان‌ها را می‌نویسند که این موضوع به ارتباط بیشتر اعضای خانواده نیز کمک می‌کند.

از میان داستان‌ها برخی بیش از سایرین نظر خریداران را جلب می‌کند چنان که احسانی به عنوان طراح و برنامه‌ریز این پروژه با اشاره به برخی از این داستان‌ها می‌گوید: «یکی از بانوان معمولا روی پارچه سفید نصب شده بر عروسک خود می‌نویسد؛ شغل این عروسک عروسک‌سازی است و از شغل خود راضی است (البته «رازی» را این‌گونه می‌نویسد). این‌که عروسک‌سازی این حرفه را به عنوان شغل خود پذیرفته قلب من را از شدت شعف می‌فشارد. یا بانوی دیگری که می‌نویسد ما عروسک‌سازی بلد نبودیم همکاران خانم احسانی به ما گفتند عروسک بسازید. حالا ما خانوادگی عروسک می‌سازیم. آرزوهایی بر عروسک‌ها نصب می‌کنیم. فرزند یکی از عروسک‌سازها آرزو داشت یکی از بازیکنان تیم فوتبال و دیگری آرزو داشت یکی از هنرمندان سینما را ببیند، اکثرا آرزو می‌کنند فرزندانشان خوشبخت باشند. به طور کلی با این‌که از نظر منابع طبیعی مشکلات فراوانی در منطقه وجود دارد بویژه از نظر منابع آب ولی درکل راضی هستند.»

‌پوپک عظیم‌پور، مدرس هنرهای زیبای دانشگاه تهران در حوزه عروسک، از عروسک‌سازی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین هنرهای ایرانی نام می‌برد و می‌گوید: «انسان به شکل تمثیلی برای ساخت عروسک دست به خلقت زد، عروسک‌های نوظهور و اولیه صاحب صورت نبودند یا نشانی از ضربدر در صورت داشتند زیرا که به اعتقاد سازندگانشان باید دارای نقص می‌بودند تا مزیت خلقت خداوند آشکار شود. این عروسک‌ها با نام‌های زیبایی که دارند ما را محتاج به خود کرده‌اند نه این‌که سازندگانشان به ما نیاز داشته باشند و چیزی که اینجا مهم به نظر می‌رسد این است که کاری نکنیم که تولید این عروسک‌ها تجاری‌شده یا عروسک‌های خارجی جایگزین آنها شوند.»

اولین تاثیر این عروسک‌ها آنجاست که سازندگان گذشته خود و فرهنگ اصیلشان را یادآوری کنند تا بتوانند عروسک بومی خود را بسازند. داستان‌ها و خاطرات گذشته را به یاد بیاورند تا قادر باشند روش‌های معیشتی روستایی عشایری خود را در عروسک‌های موضوعی خود نمایان کنند. این‌که این عروسک‌ها از شهری به شهری دیگر می‌رود و حتی به نمایشگاه‌های خارج از کشور راه پیدا می‌کند و فرهنگ آن منطقه را به دیگر مناطق معرفی می‌کند حائز اهمیت است.

دیدن عروسک محلی در واقع دیدن پوشش محلی متنوع مناطق مختلف است؛عروسکی که همه مراحل ساخت آن در روستا انجام شده و وارداتی نیست و همه اجزای آن قابل برگشت به طبیعت است، بنابراین با محیط زیست نیز سازگار خواهد بود. از طرفی دیگر، گردشگران خارجی تاکنون تعداد معدودی از این عروسک‌ها را خریداری کرده‌اند و از تولید این محصولات ابراز خرسندی می‌کنند چراکه به این شیوه می‌توانند پوشش و فرهنگ مناطق ایران را به کشور خود به یادگار ببرند.‌ از طریق این گردشگران، عروسک‌های دست‌ساز توانسته‌اند بخشی از راه جهانی شدن را بپیمایند و اتمام این راه عظیم مسئولان و مشارکت مردم بومی منطقه را می‌طلبد. می‌توان به منظور ثبت جهانی، عروسک‌های قدیمی از مناطق جمع شوند، چرا که پیدا کردن نمونه‌های قدیمی می‌تواند در‌‌تحقیق بسیار موثر باشد.

معصومه دیودار ‌/ ‌جام‌جم