نقش زنان در نگارش شب نامه

شب نامه، اعلامیه ای مخفی و نشریه ای زیرزمینی بود که معمولادور از چشم عموم نوشته و توزیع می شد؛ همچنین نمونه هایی از روزنامه های تک ورقی ایران در دهه های پایانی حکومت ناصرالدین شاه قاجار شکل گرفت. یکی از انواع این شب نامه ها به صورت اعلان دیواری سال 1301ه .ق پدید آمد و شبانه بر در و دیوار مساجد و سفارتخانه ها و گذرگاه های عمومی اعلامیه های مخالفان قرار گرفت. نخستین آنها، فتوای منع استعمال دخانیات به امضای مجتهد شیعی ساکن عتبات، میرزا محمد حسن شیرازی بود. در آن دوره، شب نامه نویس ها در نوشتن شب نامه از ادبیات خاص خود استفاده می کردند و محتوای شب نامه ها بسیار متنوع و کوبنده بود. نخستین نوع از این اعتراض های مکتوب که به شکل روزنامه نزدیک شد و ​شب نامه​ نام گرفت، در تبریز سال 1310ه .ق نوشته شد و انتشار پیدا کرد. این نام را بعدها به تمام اعلامیه ها و روزنامه های مخفی اطلاق کردند. اﻧﺘﻘﺎدناﭘﺬیﺮی و سانسور در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ نیز از آنجا که برای شاه گران تمام می شد واقعیت های جامعه و مسائل روز را بشنود، ﺑﺎﻋﺚ پیدایش شب نامه ها شد. در آن دوره مردم، گزارش ها و انتقادهایی را درباره مسائل مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اغلب با قلمی تند و طنزآلود بدون امضا، به گونه ای ابتدایی روی یک صفحه تکثیر می کردند.
شب نامه نویسی در آغاز جنبش مشروطه و در دوران استبداد صغیر رواج بسیار داشت. زنانی که بیشتر از طبقات نسبتا بالای جامعه بودند و به امور مربوط به زنان می پرداختند، اعلامیه ها و شب نامه های دستنویسی را در واکنش به مسائل سیاسی و اجتماعی پخش می کردند که​ راه را برای آغاز کار روزنامه نویسی زنان مهیا ساخت و به منزله تمرینی برای چاپ نشریه از سوی آنان بود. بعد از آن، نشر اعلامیه ها و شب نامه های مخصوص و اولین انجمن های بانوان، به رشد و تسریع روزنامه نگاری زنان کمک کرد. مهم ترین دغدغه زن فرهیخته ایرانی پس از انقلاب مشروطه، شرکت در فعالیت های گسترده اجتماعی بود که یکی از مهم ترین آنها انتشار شب نامه نویسی بود تا از این طریق خواست هایشان را مطرح و برای رسیدن به اهداف خود تلاش کنند. جمعی از زنان در مخالفت با قرارداد 1907م. روس و انگلیس که ایران را به سه منطقه نفوذ تقسیم می کرد و با تاکید بر استقلال کشور، شب نامه هایی پخش کردند.
در روند نوگرایی جامعه که پخش شب نامه و اعلامیه ها زمینه ای را برای ابراز نظر گروه های مختلف فراهم آورده بود، زنان نیز با انتشار شب نامه در مباحث سیاسی و اجتماعی شرکت کردند. زنان تبریز هم نقش موثری در نوشتن شب نامه ایفا کردند. آنان هنگام محاصره یازده ماهه تبریز، شب نامه پخش می کردند. از آنجا که شب نامه نویس ها از ذکر نام خود خودداری می کردند، اطلاعات چندانی از نویسندگان شب نامه در دست نیست. هر چند گاهی سازمان جاسوسی خط نویسنده را شناخته و آنها را مورد تهدید و آزار و اذیت قرار می داد. یکی از بانوان اهل قلم تبریز، بانوامیرحاجبی خواهرزاده ثقه الاسلام، روحانی برجسته و مبارز تبریزی بود و در نوشتن شب نامه دستی داشت. وی همچنین درباره اولین شب نامه ای که در تبریز منتشر شد، شرح کامل حادثه را در نشریه «تهران مصور» شماره 397 سال 1329خورشیدی نوشته است. به توپ بستن مجلس شورای ملی و دستگیری گروهی از روزنامه نگاران شرایط تازه ای را در عرصه فعالیت شب نامه نویسی به وجود آورد. جالب ترین این شب نامه ها، شب نامه ای است با عنوان «اعلان زنان تبریز به مردان شیراز» که برای مبارزه بین مردم شیراز در برابر ظلم حکومت استبدادی و نکوهش از برچیده شدن مشروطه بود.

الهه باقری

منابع:
1. ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1377.
2. پری شیخ الاسلامی، زنان روزنامه نگار و اندیشمند ایران،تهران: انتشارات زرین،1351.
3. گوئل کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران: انتشارات آگاه، 1362.