نقشه‌برداری از مغزهای وسواسی

وسواس در واقع بیماری‌ است که فرد مبتلا به آن بیش از حد احساس یا تفکر خاصی دارد که منجر به رفتاری همچون شستن بیش از حد دست‌ها می‌شود به طوری که این رفتار باعث اختلال در زندگی روزمره فرد می‌گردد. البته باید بگویم که وسواس در حیطه روانپزشکی است و نه تخصص مغز و اعصاب و خوانندگان شما باید دقت کنند اگر به این مشکل گرفتارند ‌باید به روانپزشک مراجعه کنند.

گروهی از بیمارانی که ما روی آنها تحقیق کردیم نوجوانانی بودند که دچار وسواس شده بودند. این کار با همکاری بخش روانپزشکی دانشگاه آکسفورد و بخش روان‌شناسی انستیتو روانپزشکی دانشگاه لندن انجام شد. آنها می‌خواستند ببینند چه تغییراتی در مغز افراد وسواسی در نوجوانی اتفاق می‌افتد. برای این کار از مغز این بیماران اسکن‌های ام​آرآی گرفتند. نقش من (به عنوان فردی که فوق‌تخصص نقشه‌برداری از مغز دارد) تحلیل‌های آماری و ریاضی و تفسیر نتایج آنها بود. با این تحلیل‌ها ما توانستیم تغییراتی پیدا کنیم که در حالت عادی در اسکن‌های مغز غیر قابل تشخیص است. البته باید توجه داشته باشیم که هیچ موردی برای اسکن از مغز بیماران وسواسی برای تشخیص بالینی وجود ندارد. روش‌هایی که ما استفاده کردیم فعلا فقط در سطح تحقیقاتی مطرح است و هنوز به عرصه کاربرد روزمره بالینی نرسیده است.

قبل از پاسخ به این سوال باید بگویم گروه مورد مطالعه ما، گروه نوجوانان وسواسی بودند. علت مهم بودن این نکته این است که در افراد از از سن 40 تا50 سال این بیماری مدت طولانی است که وجود دارد. به طور کلی وسواس روندی است که از نوجوانی شروع می‌شود. افراد مبتلا سعی می‌کنند یا آن را تحمل کنند یا در طول سال‌ها انواع و اقسام دارو‌ها روی آنان استفاده شده است. در نتیجه مشکل است بدانیم بزرگسالانی که وسواس دارند آیا تغییرات مغزی آنان به​خاطر اثر داروست یا اثر خود بیماری در طول سال‌های ابتلا به آن. اما در تحقیق ما برای اولین بار از نوجوانانی که بیش از 16 سال نداشتند، استفاده شد که تغییرات سنی بر مغز در این گروه‌ها بسیار کم بود. با تعجب مشاهده کردیم تغییرات قابل توجهی در مغز آنان در مقایسه با آدم‌های عادی وجود دارد. به نظر می‌رسد مشکلاتی بر سر روند رشد طبیعی قسمتی از مغز بیماران وسواسی وجود دارد که منجر به علائم رفتاری می‌شود.

بدون شک و براساس تعریف بیماری، بروز این مشکل تقصیر خود فرد نیست. البته برخی افراد ممکن است رفتارهای افراطی را یاد بگیرند. به عنوان مثال کودکی که با والدین وسواسی زندگی می‌کند ممکن است رفتارهایشان را یاد بگیرد و آنها را طبیعی بپندارد. اما حتی در این مورد هم بیمار بی‌تقصیر است. مشکل این است که در بسیاری وقت‌ها ما نمی‌دانیم چقدر از این علائم حاصل یادگیری است و چقدر حاصل ژنتیک منتقل شده از والدین. به هر حال ژن و محیط از یکدیگر تاثیر می‌گیرند.

این را هنوز نمی‌دانیم. یعنی نمی‌دانیم که آیا انجام یک رفتار به طور افراطی باعث بزرگی هسته دمی شکل و ارتباط آن با قسمت پیشین مغز می‌شود یا نه.

در حال حاضر از لحاظ بالینی احتیاجی به کشف بزرگی مغز در افراد وسواسی نیست چرا که اساس تشخیص مصاحبه و معاینه بالینی روانپزشک با بیمار است.

اول باید دید فایده این که متوجه شویم مغز تغییراتی دارد یا خیر چیست؟ اصولا ما زمانی توجهات بالینی به فرد داریم که خود او به دلیل وجود مشکلی به ما مراجعه می‌کند مثلا من سرم درد می‌کند و برای پیدا کردن راه حل به پزشک مراجعه می‌کنم، اما ممکن است شما سال‌ها سردرد داشته باشید، اما به پزشک مراجعه نکنید، در وسواس هم همین‌طور است. از شخصی که با وسواس سال‌ها زندگی می‌کند و مشکل او آزاردهنده نیست، ام آر آی نمی​گیریم. در واقع این فرد نه ‌لزومی دارد دارویی بخورد و نه ما کاری به او داشته باشیم. در حال حاضر اسکن فقط برای تحقیق استفاده می‌شود.

دارو برای وسواس وجود دارد. اما ما نمی‌دانیم که این دسته از داروها مساله بزرگ شدن مغز و افزایش ارتباطات آن را تغییر می‌دهد یا خیر؟ در واقع این کار یک مرحله دیگر از مطالعه است که در آن تاثیر دارو روی مغز را باید مطالعه کرد.

این واقعا معلوم نیست. یافته ما درمان را سخت‌تر نمی‌کند. کاملا محتمل است که درمان‌های دارویی یا حتی روان درمانی بتواند روی اندازه هسته دمی و ارتباط آن با قسمت پیشین مغز تاثیر اصلاحی داشته باشد. ما هنوز به طور دقیق این را ثابت نکرده‌ایم اما مثال‌های مشابهی وجود دارد که فرآیندهای محیطی بر قسمت‌هایی از مغز اثر می‌گذارد. مثال بارز آن هم کورتکس بینایی است، نوزاد وقتی به دنیا می‌آید تقریبا چیزی نمی‌تواند ببیند این تاثیرات محیطی است که تمام ساختار قشر مغز را به صورتی درمی‌آورد که شما قادرید یک پرنده را با یک تکان کوچک ببینید یا قیافه‌ای را تشخیص دهید. پس قشر بینایی مقدار زیادی تغییر می‌کند.

مطمئنا اگر یک روان‌شناس یا روانپزشک در اینجا بود به شما می‌گفت که می‌تواند وسواس را درمان کند و درست هم می‌گوید. روانپزشکان همیشه این را می‌دانستند که این بیماری یک دلیل مغزی دارد و ما تنها کاری که کردیم این است که آن را روی تصویر ام‌آر آی نشان دادیم. بقیه بیماری‌های روانپزشکی هم این‌گونه است. به طور کلی مطالعات نشان داده که به کمک عوامل محیطی می‌توان بسیاری از فرآیندهای مرگ سلولی را کاهش داد. بنابراین در هیچ جایی تقریبا نیست که محیط از مغز تاثیر نگیرد و بالعکس. نکته مهم این است که در جاهایی می‌دانیم چطور جلوی آن را بگیریم و در جاهایی نمی‌توانیم جلوی آن را بگیریم.

درمان وسواس در تخصص من نیست. تا آنجا که من می‌دانم درمان وسواس اساسا درمان‌های رفتارشناختی و درمان‌های دارویی مثل داروهای افسردگی و... است.

از لحاظ درمانی فایده این یافته این است که می‌توان تغییراتی که درمان‌های موجود در مغز ایجاد می‌کنند را تا حدی مشاهده کرد. آن موقع مشخص می‌شود که این تصویربرداری نه تنها در تشخیص بلکه برای درمان هم موثر خواهد بود. در ضمن از این روش تصویربرداری می‌توان به‌عنوان معیاری در تاثیرپذیری داروها بر مغز بیماران وسواسی استفاده کرد. اینها همه باید مطالعه و امتحان شوند.

متاسفانه این فرآیندها کند پیش می‌رود و نیاز به بودجه‌های بزرگ دارد. اگر کسی دنبال کار زودبازده باشد نباید دنبال تحقیق برود این تحقیقات باید قدم به قدم پیش برود و بعد از سال‌ها به نتیجه‌ برسد.