نبرد پنهان در مغز
تصور کنید احساسات‌شما کاملا تحت کنترل خودتان قرار دارد اما آیا واقعا این‌طور است؟ دانشمندان اکنون می‌گویند هورمون‌ها ــ آن پیام‌رسان‌های شیمیایی نامرئی ــ نه‌تنها جسم،بلکه ذهن ماراهم دستکاری می‌کنند.ازافسردگی پس اززایمان تا اضطراب‌های مداوم، این مواد شیمیایی می‌توانند خلق‌وخوی ما را دگرگون کنند. پژوهشگران درتلاشندتابامهار این نیروها،درمان‌های جدیدی برای اختلالات روانی بیافرینند.
فرماندهان پنهان مغز
هورمون‌ها بیش از ۵۰ نوع هستند و صدها فرآیند بدن را مدیریت می‌کنند: از رشد و تولیدمثل تا چرخه خواب و بیداری، اما تأثیرشان فراتر از جسم است. نفیسا اسماعیل، استاد روان‌شناسی دانشگاه اتاوا، می‌گوید: «هورمون‌ها واقعا بر خلق‌وخو و احساسات ما تأثیر می‌گذارند. آنها با نوروترانسمیترها ــ پیام‌رسان‌های مغز ــ در تعامل هستند، مرگ سلولی را تنظیم می‌کنند یا حتی نورون‌های جدید می‌سازند.»
نوسانات هورمونی می‌تواند خواب را مختل کند، انرژی را کاهش دهد و حتی به اضطراب و افسردگی منجر شود. این تأثیر به‌ویژه در دوره‌های گذار هورمونی ــ مانند بلوغ، بارداری، یائسگی یا حتی استرس مزمن ــ شدیدتر است.
چرا دختران نوجوان دوبرابر افسرده می‌شوند؟
پیش از بلوغ، نرخ افسردگی در پسران و دختران برابر است، اما از نوجوانی، دختران دوبرابر پسران افسرده می‌شوند؛ تفاوتی که تا پایان عمر ادامه دارد. هرچند تغییرات هورمونی در مردان تدریجی‌تر است، اما با افزایش سن، کاهش سطح تستوسترون می‌تواند در برخی مردان به نوسانات یا تغییرات خلق‌وخو منجر شود.اسماعیل می‌گوید: «تغییرات خلقی در مردان اغلب با نوسانات سطح تستوسترون در طول عمر مرتبط است؛ حقیقتی که متأسفانه به اندازه کافی مورد توجه و بررسی قرار نمی‌گیرد.»
هورمون‌ها چگونه مغز را تغییر می‌دهند؟
استروژن می‌تواند گیرنده‌های سروتونین را حساس‌تر کندوتعداد گیرنده‌های دوپامین راافزایش دهد؛ دوماده‌ای که کمبودشان با افسردگی مرتبط است. همچنین استروژن از نورون‌ها محافظت می‌کند و در ناحیه هیپوکامپ ــ مرکزحافظه و احساسات ــ نورون‌های جدیدمی‌سازد.دردوران یائسگی،کاهش سطح استروژن باعث پسرفت شاخه‌های نورونی (دندریت‌ها) در مغز می‌شود. نتیجه این تغییرات ساختاری، بروز مه مغزی و مشکلات حافظه است.
استرس مزمن: وقتی محورها از کار می‌افتد
استرس فعال‌کننده «محور هیپوتالاموس ــ هیپوفیز ــ آدرنال (HPA)» است. هیپوتالاموس سیگنال می‌دهد، غده هیپوفیز هورمون ACTH ترشح می‌کند، و غدد فوق‌کلیوی کورتیزول ــ هورمون استرس ــ آزاد می‌کنند. کورتیزول قند خون را بالا می‌برد تا بدن برای واکنش آماده شود.اما در شرایط استرس مزمن ــ مانند تجربه آزار یا خشونت ــ این سیستم تنظیم‌کننده حیاتی دچار اختلال می‌شود. کورتیزول بالا (هورمون استرس) به‌صورت مداوم باعث التهاب مغزی شده، نورون‌های هیپوکامپ (مرکز حافظه) را از بین می‌برد و حلقه بازخورد منفی (سیستم خاموش‌کننده استرس) را غیرفعال می‌کند.نتیجه این آسیب‌ها صدمه‌دیدن آمیگدال (مسئول کنترل احساسات) و قشر پیش‌پیشانی (مسئول تمرکز و تصمیم‌گیری) است.این روان شناس هشدار می‌دهد: «کاهش حجم آمیگدال با تحریک‌پذیری و ناتوانی در کنترل احساسات منفی همراه است و آتروفی قشر پیش‌پیشانی باعث مشکل در تمرکز و تصمیم‌گیری می‌شود.»
اکسی‌توسین: پادزهر استرس؟
اکسی‌توسین ــ معروف به هورمون عشق ــ در زایمان و شیردهی ترشح می‌شود و حس پیوند و امنیت ایجاد می‌کند. مطالعات نشان می‌دهد اسپری بینی اکسی‌توسین افراد را سخاوتمندتر، همکارتر و همدل‌تر می‌کند. اسماعیل می‌گوید: «وقتی احساس امنیت و حمایت می‌کنیم، کورتیزول کاهش می‌یابد.» هرچند هنوز مشخص نیست که اکسی‌توسین از سد خونی ــ مغزی عبور می‌کند یا نه.هورمون‌های تیروئید (T۳ و T۴)ضربان قلب و دما را تنظیم می‌کنند. خوشبختانه، اصلاح سطح هورمون معمولا علائم روانی را درمان می‌کند. اسماعیل می‌گوید: «اولین کاری که پزشکان در مواجهه با تغییر خلق‌وخو انجام می‌دهند، بررسی پروفایل هورمونی است.»
درمان‌های نویدبخش در راه است
دانش جدید در حال تبدیل به درمان است. داروی «برکسانولون» که از آلوپرگنالولون (متابولیت پروژسترون) تقلید می‌کند در درمان افسردگی پس از زایمان بسیار مؤثر بوده است.مکمل تستوسترون در مردان با سطح پایین، همراه با برخی ضدافسردگی‌ها، کارایی دارو را افزایش می‌دهد.«درمان جایگزینی هورمونی (HRT)» نیز برای برخی زنان یائسه مؤثر است.قرص‌های ضدبارداری هورمونی برای برخی زنان مبتلا به اختلالات هورمونی معجزه می‌کند، اما برای دیگران موجب بدترشدن علائم می‌شود.
اسماعیل نتیجه می‌گیرد: «ما می‌دانیم هورمون‌ها برخلق‌وخو تأثیر می‌گذارند،اما هنوزنمی‌دانیم چرابرخی افراد حساس‌ترند. ضدافسردگی‌های فعلی که سروتونین را تنظیم می‌کنند، در همه ــ به‌ویژه نوجوانان ــ مؤثر نیستند. باید مکانیسم دقیق را بفهمیم تا درمان‌های بهتری بسازیم.» هورمون‌ها نه‌تنها بدن، بلکه ذهن ما را هم هدایت می‌کنند. شناخت این نیروها، کلید رهایی از بسیاری اختلالات روانی خواهد بود.
هورمون‌ها بیش از ۵۰ نوع هستند و صدها فرآیند بدن را مدیریت می‌کنند: از رشد و تولیدمثل تا چرخه خواب و بیداری، اما تأثیرشان فراتر از جسم است. نفیسا اسماعیل، استاد روان‌شناسی دانشگاه اتاوا، می‌گوید: «هورمون‌ها واقعا بر خلق‌وخو و احساسات ما تأثیر می‌گذارند. آنها با نوروترانسمیترها ــ پیام‌رسان‌های مغز ــ در تعامل هستند، مرگ سلولی را تنظیم می‌کنند یا حتی نورون‌های جدید می‌سازند.»
نوسانات هورمونی می‌تواند خواب را مختل کند، انرژی را کاهش دهد و حتی به اضطراب و افسردگی منجر شود. این تأثیر به‌ویژه در دوره‌های گذار هورمونی ــ مانند بلوغ، بارداری، یائسگی یا حتی استرس مزمن ــ شدیدتر است.
چرا دختران نوجوان دوبرابر افسرده می‌شوند؟
پیش از بلوغ، نرخ افسردگی در پسران و دختران برابر است، اما از نوجوانی، دختران دوبرابر پسران افسرده می‌شوند؛ تفاوتی که تا پایان عمر ادامه دارد. هرچند تغییرات هورمونی در مردان تدریجی‌تر است، اما با افزایش سن، کاهش سطح تستوسترون می‌تواند در برخی مردان به نوسانات یا تغییرات خلق‌وخو منجر شود.اسماعیل می‌گوید: «تغییرات خلقی در مردان اغلب با نوسانات سطح تستوسترون در طول عمر مرتبط است؛ حقیقتی که متأسفانه به اندازه کافی مورد توجه و بررسی قرار نمی‌گیرد.»
هورمون‌ها چگونه مغز را تغییر می‌دهند؟
استروژن می‌تواند گیرنده‌های سروتونین را حساس‌تر کندوتعداد گیرنده‌های دوپامین راافزایش دهد؛ دوماده‌ای که کمبودشان با افسردگی مرتبط است. همچنین استروژن از نورون‌ها محافظت می‌کند و در ناحیه هیپوکامپ ــ مرکزحافظه و احساسات ــ نورون‌های جدیدمی‌سازد.دردوران یائسگی،کاهش سطح استروژن باعث پسرفت شاخه‌های نورونی (دندریت‌ها) در مغز می‌شود. نتیجه این تغییرات ساختاری، بروز مه مغزی و مشکلات حافظه است.
استرس مزمن: وقتی محورها از کار می‌افتد
استرس فعال‌کننده «محور هیپوتالاموس ــ هیپوفیز ــ آدرنال (HPA)» است. هیپوتالاموس سیگنال می‌دهد، غده هیپوفیز هورمون ACTH ترشح می‌کند، و غدد فوق‌کلیوی کورتیزول ــ هورمون استرس ــ آزاد می‌کنند. کورتیزول قند خون را بالا می‌برد تا بدن برای واکنش آماده شود.اما در شرایط استرس مزمن ــ مانند تجربه آزار یا خشونت ــ این سیستم تنظیم‌کننده حیاتی دچار اختلال می‌شود. کورتیزول بالا (هورمون استرس) به‌صورت مداوم باعث التهاب مغزی شده، نورون‌های هیپوکامپ (مرکز حافظه) را از بین می‌برد و حلقه بازخورد منفی (سیستم خاموش‌کننده استرس) را غیرفعال می‌کند.نتیجه این آسیب‌ها صدمه‌دیدن آمیگدال (مسئول کنترل احساسات) و قشر پیش‌پیشانی (مسئول تمرکز و تصمیم‌گیری) است.این روان شناس هشدار می‌دهد: «کاهش حجم آمیگدال با تحریک‌پذیری و ناتوانی در کنترل احساسات منفی همراه است و آتروفی قشر پیش‌پیشانی باعث مشکل در تمرکز و تصمیم‌گیری می‌شود.»
اکسی‌توسین: پادزهر استرس؟
اکسی‌توسین ــ معروف به هورمون عشق ــ در زایمان و شیردهی ترشح می‌شود و حس پیوند و امنیت ایجاد می‌کند. مطالعات نشان می‌دهد اسپری بینی اکسی‌توسین افراد را سخاوتمندتر، همکارتر و همدل‌تر می‌کند. اسماعیل می‌گوید: «وقتی احساس امنیت و حمایت می‌کنیم، کورتیزول کاهش می‌یابد.» هرچند هنوز مشخص نیست که اکسی‌توسین از سد خونی ــ مغزی عبور می‌کند یا نه.هورمون‌های تیروئید (T۳ و T۴)ضربان قلب و دما را تنظیم می‌کنند. خوشبختانه، اصلاح سطح هورمون معمولا علائم روانی را درمان می‌کند. اسماعیل می‌گوید: «اولین کاری که پزشکان در مواجهه با تغییر خلق‌وخو انجام می‌دهند، بررسی پروفایل هورمونی است.»
درمان‌های نویدبخش در راه است
دانش جدید در حال تبدیل به درمان است. داروی «برکسانولون» که از آلوپرگنالولون (متابولیت پروژسترون) تقلید می‌کند در درمان افسردگی پس از زایمان بسیار مؤثر بوده است.مکمل تستوسترون در مردان با سطح پایین، همراه با برخی ضدافسردگی‌ها، کارایی دارو را افزایش می‌دهد.«درمان جایگزینی هورمونی (HRT)» نیز برای برخی زنان یائسه مؤثر است.قرص‌های ضدبارداری هورمونی برای برخی زنان مبتلا به اختلالات هورمونی معجزه می‌کند، اما برای دیگران موجب بدترشدن علائم می‌شود.
اسماعیل نتیجه می‌گیرد: «ما می‌دانیم هورمون‌ها برخلق‌وخو تأثیر می‌گذارند،اما هنوزنمی‌دانیم چرابرخی افراد حساس‌ترند. ضدافسردگی‌های فعلی که سروتونین را تنظیم می‌کنند، در همه ــ به‌ویژه نوجوانان ــ مؤثر نیستند. باید مکانیسم دقیق را بفهمیم تا درمان‌های بهتری بسازیم.» هورمون‌ها نه‌تنها بدن، بلکه ذهن ما را هم هدایت می‌کنند. شناخت این نیروها، کلید رهایی از بسیاری اختلالات روانی خواهد بود.
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
جنبش مردمی سوریه
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
زمان دیپلماسی برای حمایت از مقاومت
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
نقش ویژه اهالی اندیشه، رسانه و هنر در مقابله با تهدیدات نرم
گفت و گو
مدیرعامل «بنیاد ملی پویانمایی» معتقد است فرهنگ «تولید مشترک» و توزیع مسئولیتها تنها راه توسعه بین‌المللی است
کلید ورود به بازارهای جهانی
فریدون جنیدی معتقد است: یادگار فردوسی اثری عمیق است که نباید به شکل سطحی به آن نگاه کرد
شاهنامه تاریخ ایران است
