کتابخانه‌‌های دیجیتالی حوزه؛ تحولی همگام با توسعه جهانی

کوچک پرمحتوا 
سرعت فناوری در جهان درطول یکصدسال گذشته با قدرتی حیرت‌آور در حال توسعه بوده و امکان مقایسه توسعه ظرفیت‌ها، توانمندی‌ها و خدمات ارائه شده به گروه‌‌های هدف، نه‌تنها با ۱۰۰سال گذشته بلکه حتی با ۱۰سال گذشته قابل مقایسه نیست. درموضوع کتابخانه‌‌های دیجیتال نیز باید گفت شاید شخصیت‌های علمی در تمامی دوران‌‌های گذشته، آرزوی داشتن کتابخانه‌هایی با حدود یک میلیون جلد را داشتند؛ به‌ویژه آن‌که این کتابخانه قابلیت حمل دائمی داشته و در قالب یک کتابخانه «آسان حمل» ولی پرمحتوا و با توان جست‌وجو در مطالب در کسری از ثانیه، امکان استفاده علمی از آنان را بسیار آسان کرده باشد، بی‌آن‌که دغدغه آتش‌سوزی یا از بین رفتن فیزیکی آنها وجود داشته باشد.اگر آرزوی پرواز آرزوی چندین هزار ساله انسان‌ها بود، بدون شک داشتن کتابخانه‌‌هایی با میلیون‌ها جلد کتاب، آرزوی هزاران ساله تمامی دانشمندان در سراسر جهان مطابق با نیازها و اهداف خود بوده؛ آرزویی که هم‌اکنون مقدار زیادی از آن با ایجاد کتابخانه‌‌های دیجیتال محقق شده. 
اگرچه نویسنده این سطور نیز مانند بسیاری از اهالی کتاب معتقد است هیچ‌چیز جای دست گرفتن کتاب کاغذی را نمی‌گیرد اما نمی‌توان منکر تأثیرات فراوان این کتابخانه‌‌های دیجیتال در توسعه فرهنگ کتاب و کتابخوانی شد. 
   
معنای کتابخانه دیجیتالی 
اگرچه در تعریف کتاب و کتابخانه‌‌های دیجیتالی در میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد اما وجه مشترک همه این تعاریف را می‌توان در این عبارت خلاصه کرد که کتابخانه دیجیتالی حاوی مجموعه متن یا تصویر کتاب‌‌های چاپی، خطی یا تصویری با دسترسی تمام متن، بدون محدودیت زمانی و مکانی در بستر‌های دیجیتالی یا شبکه‌‌هایی است که چندین کاربر بدون محدودیت ولی به‌صورت همزمان از هر کدام آنها می‌توانند استفاده کنند. در این میان، موضوعات حقوقی در کتابخانه‌‌های دیجیتال یا حق کپی‌رایت و نحوه رعایت حقوق ناشر فیزیکی، ناشر دیجیتالی یا مؤلف اثر از دیگر موضوعاتی است که درباره آن می‌توان سخن گفت اما هم‌اکنون از موضوع این نوشته خارج است.هم‌اکنون کتابخانه‌‌های دیجیتالی مختلف توسط مراکز حوزوی یا شخصیت‌‌های علمی برآمده از حوزه‌‌های علمیه در داخل و خارج از کشور فعالیت می‌کنند. این کتابخانه‌ها که به رسم مرسوم کتابخانه‌‌های دیجیتالی غالبا چندزبانه هستند در میان کتاب‌‌های خود، علاوه بر کتاب‌‌هایی به زبان‌‌های عربی و فارسی، کتاب‌‌های مذهبی و شیعی به ۱۰زبان زنده دنیا به مخاطبان خود ارائه می‌دهند. اگرچه امکان معرفی همه کتابخانه‌‌های دیجیتالی مراکز حوزوی یا دانش‌آموختگان حوزه در این نوشته ممکن نیست اما تلاش می‌شود برخی از این کتابخانه‌‌های دیجیتال به شکل مختصر معرفی شوند. 
   
ورود رایانه به حوزه 
ورود کامپیوتر به حوزه‌‌های علمیه تاریخی همزمان با ورود کامپیوتر به کشوردارد.نقطه‌‌های آغازورودکامپیوتر به فعالیت‌‌های پژوهشی حوزوی از سال ۱۳۶۸ با تدوین احادیث کتاب حدیثی «بحارالانوار» وارد حوزه علمیه شد. نتایج درخشان این اقدام پژوهشی منجر به حمایت گسترده شخصیت‌‌های حوزوی از خدمات کامپیوتری شد. در همان سال «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)» با عنایت رهبر فرزانه انقلاب حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌‌‌ای و تشکیل هیأت امنا شکل گرفت. اگر بدانیم در همان سال‌ها بسیاری از شرکت‌های بزرگ اقتصادی و بانک‌ها فعالیت خود را به شکل دستی و بدون استفاده از بستر‌های دیجیتالی انجام می‌دادند و در همان سال‌ها مراسم ورود حدود یکصد کامپیوتر به ایران با حضور رئیس‌جمهور وقت و چندین نفر از وزرای دولت انجام شد، اهمیت تأسیس این مرکز در حوزه علمیه قم حدود ۳۵سال پیش مشخص می‌شود. 
   
مؤسسه تحقیقات کامپیوتری نور  
بدون شک گسترش فعالیت‌های دیجیتالی در حوزه‌‌ها مدیون فعالیت‌های این مرکز است که از سال‌های آغازین دهه ۷۰ همزمان با ارائه فعالیت‌های آموزشی به طلاب، به تولید نرم‌افزار‌های اسلامی پرداخت. محصولات این مؤسسه تحولی عظیم در انجام فعالیت‌های پژوهشی در حوزه ایجاد کرد. این تحول به‌گونه‌ای بود که اصولا  هم‌اکنون نمی‌توان انجام پژوهش در دانش‌‌های مختلف علوم انسانی و اسلامی در حوزه یا دانشگاه بدون استفاده از نرم‌افزا‌های تولید شده در این مرکز را تصور کرد. محصولات این مرکز علاوه بر دریافت صدها جایزه ملی، ده‌ها جایزه بین‌المللی در کشور‌های مختلف مانند جایزه اجلاس جامعه جهانی (WSA) را به‌خود اختصاص داده. ۶۷۲نرم‌افزار کتابخانه‌ای تحت ویندوز، ۷۵ نرم‌افزار کتابخانه‌ای تحت اندروید و ۳۴ ابزار اینترنتی برای خدمات علمی، نگارشی و پژوهشی بخشی از تولیدات این مرکز است که در‌اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته. در این مجموعه صدها هزار جلد کتاب از تقریبا ۳هزار نفر از علمای برجسته با قابلیت‌‌های متنوع متنی، نگارشی و پژوهشی در اختیار پژوهشگران قرار گرفته. ‌از ابتکارات این مرکز، ارائه این مجموعه عظیم کتابخانه‌ای در قالب فلش‌‌های قابل حمل یا هارد‌های شخصی است؛ به‌گونه‌ای که شخص می‌تواند به‌سادگی صدها هزار جلد را در جیب یا کیف خود حمل کرده و بدون استفاده از اینترنت با استفاده از دستگاه‌‌های کامپیوتری خانگی از آنها استفاده کند. 
از دیگر محصولات این مرکز، کتابخانه «دیجیتال نور» است که از سال ۱۳۸۷ شمسی فعالیت خود را آغاز کرده و دارای ۸۸هزار و ۳۹۹هزار عنوان کتاب از ۵۱هزار و ۶۶۲مؤلف است که در مجموع ۵۹میلیون صفحه محتوا را شامل می‌شود. در این کتابخانه دیجیتالی، ۷۱هزار و ۴۰۱جلد کتاب عربی، ۱۸هزار و ۳۲۱جلد کتاب به زبان فارسی، ۱۳۰جلد کتاب انگلیسی و ۶۳عنوان کتاب به زبان‌های اردو، فرانسوی، آلمانی، ترکی آذربایجانی ودیگر زبان‌ها وجود دارد.خدمات نرم‌افزار نیز به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی ارائه می‌شود. تفکیک محدوده جست‌وجو در کتاب‌ها، زبان‌های مختلف یا کتاب‌های تألیف شده به‌ترتیب قرون یک تا ۱۴قمری یا امکان جست‌وجوی آثار مرتبط با یک نویسنده و صدها ویژگی دیگر بخش‌‌ها از خدمات این کتابخانه دیجیتال به عموم مخاطبان درسراسرجهان است. امکان مطالعه متن کامل همه کتاب‌ها همراه با قابلیت‌های متنوع پژوهشی و نگارشی از دیگر قابلیت‌‌های این کتابخانه دیجیتال حوزوی است. هزینه استفاده از این کتابخانه دیجیتال بسیار اندک بوده و قابل مقایسه با برخی کتابخانه‌های دیجیتالی در سطح جهان نیست.  
   
کتابخانه دیجیتالی مدرسه فقاهت 
مدرسه فقاهت بدون شک‌ بزرگ‌ترین مجموعه ارائه مجازی آموزش‌های عالی‌ترین سطح آموزشی حوزه‌‌های علمیه جهان تشیع شناخته می‌شود. ارائه فایل صوتی و متنی دروس بیش از ۲۰۰نفر از اساتید شاخص حوزه‌‌های علمیه از کشور‌های ایران، عراق، لبنان، عربستان و سوریه در قالب نزدیک به ۲۱۰هزار فایل صوتی با صدای اساتید قرار گرفته. همچنین ارائه آرشیوی مناسب از دروس مراجع درگذشته مانند دروس امام خمینی(ره) هنگام استقرار ایشان در نجف اشرف و دروس حضرت آیت‌الله‌العظمی خویی و گلپایگانی بخش‌‌هایی از خدمات دیجیتالی این سایت است.در بخش کتابخانه دیجیتالی این سایت نیز بیش از ۵۷هزار جلد کتاب در موضوعات متنوع اسلامی و حوزوی قرار دارد که غالبا به‌صورت «تمام متن» با قابلیت جست‌وجو در تمامی صفحات کتاب به‌صورت کاملا رایگان در اختیار پژوهشگران اسلامی درسراسر جهان قرارگرفته. ایجاد کتابخانه تخصصی کتاب‌های شیعه و اهل سنت نیزازدیگر ویژگی‌های این کتابخانه دیجیتالی است.این کتابخانه به آدرس https://lib.eshia.ir قابل دسترسی است. 
   
کتابخانه قائمیه اصفهان  
کتابخانه دیجیتالی قائمیه ازسال۱۳۸۷ شمسی به‌عنوان بخشی ازمؤسسه تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان باهمت مرحوم آیت‌الله حاج سیدحسن فقیه‌امامی و تلاش گروهی از نخبگان حوزوی و دانشگاهی تأسیس شد.دراین کتابخانه حدود ۱۵هزار کتاب دیجیتال وجود داردکه درآن علاوه برکتاب‌های فارسی وعربی،کتاب‌هایی به زبان‌های انگلیسی،آذربایجانی، اندونزیایی، چینی، اردو و فرانسوی نیز در اختیار علاقه‌مندان به کتاب‌های اسلامی و شیعی قرارگرفته. ارائه خدمات سایت به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و آذربایجانی، امکان‌های متنوع پژوهشی و جست‌وجو در انواع منابع، ارائه نسخه‌‌های ویژه موبایل در قالب اندروید، آی‌او‌اس، لینوکس و مک نیز تولید شده تا امکان استفاده از این نسخه‌‌های دیجیتال در گوشی‌‌های تلفن همراه نیز فراهم شود. لینک کتابخانه قائمیه به آدرسhttps://www.ghbook.ir/index.php?lang=fa قابل دسترسی است. 
   
مکتبه اهل بیت(ع) 
درمیان کتابخانه‌‌های دیجیتالی می‌توان به کتابخانه دیجیتالی«مکتبه اهل بیت(ع)»اشاره کردکه باحمایت آیت‌الله‌العظمی سیستانی و تلاش آیت‌الله مرحوم علی کورانی تأسیس شد. این کتابخانه دیجیتالی هم‌اکنون دارای نزدیک به ۱۹هزار جلد کتاب است که باقابلیت‌‌های متنوع پژوهشی ونگارشی به‌علاقه‌مندان‌خدمات ارائه می‌دهد.‌
نسخه نرم‌افزاری این‌کتابخانه (https://ablibrary.net/) همراه با نسخه‌‌های ویژه موبایل این مجموعه نیز منتشر شده. 
   
کتابخانه دیجیتالی مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن
یکی دیگر از کتابخانه‌‌های دیجیتال شیعیان در جهان را می‌توان در سایت «مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن» یافت. این مرکز که در میان ساکنان آمریکا و کانادا به‌عنوان مرکز «IEC‌» شناخته می‌شود، به همت برخی علاقه‌مندان به معارف شیعی، پس ازانقلاب اسلامی درشهر پوتومک ایالت مریلند ودرحومه شهر واشنگتن دی‌سی تأسیس شد.این مؤسسه فرهنگی که با مدیریت حجت‌الاسلام بحرینی تأسیس شده، در کنار فعالیت‌های تبلیغی مانند برگزاری نماز‌های جمعه و جماعت و برگزاری مراسم‌‌های مذهبی و تشکیل دوره‌‌های آموزشی برای گروه‌‌های مختلف،اقدام به تأسیس یک کتابخانه دیجیتال برای علاقه‌مندان به کتاب‌های اسلامی و شیعی کرده. این کتابخانه(https://ketaab.iec-md.org/index.html)حدود۲هزار عنوان کتاب را در فضای مجازی خود قرار داده. اصرار مسئولین ارشد این کتابخانه به حقوق ناشران و رعایت قانون کپی‌رایت توجه خاصی داشته و در سایت خود برخی از اجازه‌‌های دریافت شده از مؤلفین و ناشرین برای انتشار آثار در کتابخانه را منتشر کرده.  
   
کتابخانه‌‌های دیجیتالی مجموعه آثار 
در میان کتابخانه‌‌های دیجیتالی فعال در فضای مجازی که با محوریت کتاب‌‌های حوزوی و اسلامی مدیریت می‌شوند، می‌توان به کتابخانه‌‌هایی اشاره کرد که مجموعه آثار یک شخصیت را در قالب سایت یا نرم‌افزار‌های اینترنتی یا برنامه‌‌های کاربردی در گوشی‌‌های تلفن همراه ارائه می‌دهند.در شاخه نرم‌افزارها، آثار بیش از ۹۰نفرازشخصیت‌‌های علمی جهان تشیع، در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تهیه شده و در سامانه‌‌های مختلف این مرکز قابل استفاده است. درمیان این افراد، مجموعه آثار شخصیت‌‌های برگزیده قرون مختلف مانند شیخ طوسی، شیخ صدوق،علامه مجلسی،علامه حلی، بوعلی سینا و بسیاری از شخصیت‌‌های معاصر مانند علامه طباطبایی، علامه امینی وبسیاری ازآیات عظام ومراجع معظم تقلید نیز ارائه شده. نرم‌افزار «مرقوم» همراه با نسخه ویژه تلفن همراه بیش از ۲۳۰جلد از آثار آیت‌الله جوادی آملی را با قابلیت‌های متنوع پژوهشی به علاقه‌مندان ارائه می‌دهد. همچنین سایت «مکارم‌الآثار» مجموع آثار آیت‌الله‌ مکارم شیرازی نیز آثار ایشان را در فضای مجازی با قابلیت متنوع در اختیار علاقه‌مندان قرار داده است. امکان مطالعه رایگان همراه با امکان خرید فیزیکی کتاب‌ها از ویژگی‌‌های این سایت است. کتابخانه‌‌های دیجیتالی علامه مصباح یزدی، علامه طهرانی و حجت‌الاسلام محسن قرائتی بخش دیگری از کتابخانه‌‌های دیجیتال حوزوی را تشکیل می‌دهد.قطعا معرفی یا حتی تدوین فهرستی مختصر از همه کتابخانه‌‌های دیجیتالی حوزوی و شیعی در داخل و خارج کشور از ظرفیت این نوشته خارج است و آنچه معرفی شده صرفا گزارشی کوتاه از برخی از کتاب‌های دیجیتالی است.