با وارد شدن به باغ انگار به موزهای وسیع قدم گذاشته اید که سقفش آسمان است و میراث تماشاییش، گیاهانی هستند که سر از خاک برآورده‌اند. وجود این مرکز تحقیقاتی و گردشگری مهم در تهران میتواند زمینه ای برای سرگرمی و تفریح هدفمند گردشگران را فراهم بیاورد و هم‌زمان فرصتی برای آموزش و ترویج و علاقه مندسازی افراد به محیط‌زیست و علوم زیستی باشد. فضایی برای این‌که در کنار رنگارنگ‌ترین گلها قدم بزنید و دمی را به دور از آلودگیها و شلوغیهای شهر بگذرانید، در کنارش با گیاهان دارویی ایران آشنا شوید و گونههای گیاهی مختلف جهان را بشناسید. متأسفانه در سال‌های اخیر به‌دلیل ساختوسازهای غیر‌اصولی و مرتفعسازیهای تصاعدی در محدوده این مجموعه که در زمان احداث خارج از فضای شهری بود، باغ گیاه شناسی در معرض خطر قرار گرفته است. برای آگاهی از شرایط فعلی این باغ با دکتر محمد متینیزاده، عضو هیأت علمی و مشاور رئیس موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور گفت وگو کرده‌ایم.
باغ گیاه‌شناسی مکانی است که در آن مجموعه‌ای از گیاهان بومی و غیر‌بومی در فضای باز و در گلخانه‌ها کشت می‌شوند و نقش مهمی در زمینه‌های مختلف تحقیقاتی از‌جمله علوم گیاهی و باغبانی، آموزش عمومی و آشنایی مردم به اهمیت گیاهان و لزوم حفاظت از آن‌ها بر‌عهده دارد. باغ گیاه‌شناسی ملی ایران از سال ۱۳۴۸ طراحی و ساخته شده و در اواخر دهه ۶۰ بر تعداد گونههای گیاهی آن اضافه شده است. این باغ شامل هفت رویشگاه مربوط به ایران، شش رویشگاه مربوط به جهان و هشت مجموعه و باغ موضوعی است و همه روزه از ساعت ۹ صبح تا ۶ بعد‌از‌ظهر پذیرای بازدیدکنندگان است.
نگهداری ۴۰۰۰ گونه با شرایط اقلیمی متنوع
نیازمندی گیاهان به هوا، دمای مناسب آب و رطوبت متفاوت است به همین جهت ایجاد مجموعه‌ای از گیاهان متنوع سراسر جهان با چالش‌های مختلفی همراه است. اختلال کوچکی در سیستم آبیاری و میزان نور دریافتی و دما باعث می‌شود که نگهداری گیاهانی که با زحمت فراوان در باغ گیاه‌شناسی گردآوری شده‌اند با مشکل مواجه شود. مشاور رئیس مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در‌خصوص ویژگی‌های این باغ ارزشمند میگوید: «متخصصان و پژوهشگران، انواع گونهها را بر‌اساس برنامههای تحقیقاتی مشخص در قالب بذر، نهال و حتی مقداری خاک از کشور‌ها و نقاط مختلف جهان به اینجا میآوردند و اکنون نزدیک به ۴۰۰۰ گونه گیاهی در این باغ وجود دارد. اگر بخواهیم اهمیت این تعداد گونه را بهتر درک کنیم لازم است بدانیم که ما حتی یک‌دهم این تعداد گونه را در شهر تهران نداریم.»
چنین قیاسی به‌خوبی نشان می‌دهد که چرا این باغ باید به‌شدت مورد توجه مسئولان و نهاد‌ها و سازمان‌های مختلف کشور قرار گیرد.
دکتر محمد متینیزاده اصلیترین وظیفه باغ گیاه‌شناسی را حفاظت از گونههای گیاهی میداند و توضیح می‌دهد: «دو نوع حفاظت مطرح است؛ حفاظت از جنگلهای کشور و حفاظت از رویشگاههایی که در باغ گیاه‌شناسی ساخته شده است. برای مثال رویشگاه واقعی جنگل هیرکانی در تهران و در باغ گیاه‌شناسی نیست، اما تلاش داریم این گونه را در این مکان محافظت کنیم تا اگر روزی به‌دلیل گرمایش جهانی رویشگاه واقعی هیرکانی صدمه دید، یک نسخه واقعی از آن در جایی دیگر داشته باشیم که برای آیندگان و انجام تحقیقات مناسب باشد.» او با اشاره به این که ۲۲قطعه از مهمترین رویشگاههای ایران و جهان در باغ قرار دارد، می‌افزاید: «مجموعه قفقاز، آمریکا، چین و ژاپن و مجموعه جنگلهای زاگرس و هیرکانی ایران نمونه های بسیار مهم باغ گیاه‌شناسی به‌شمار می‌روند که هرکدام به اقلیم متفاوت و شرایط نگهداری خاصی برای رشد نیاز دارند. وقتی به شمال کشور میروید رطوبت هوا را احساس میکنید و طبیعتا گیاهانی که در آن اقلیم رشد می‌کنند به آن رطوبت نیاز دارند؛ در باغ گیاه‌شناسی تلاش شده تا این رطوبت با تعبیه دریاچههای مصنوعی، رودخانه و آبشار ایجاد شود.»
گردش آگاهانه در باغ
باغ گیاه‌شناسی با این که ماهیتی شبیه به موزه دارد، اما فضای باز و دلچسبش بیشتر آن را به تفرجگاهی جذاب در شهر تهران تبدیل کرده است. وسعت باغ بهگونهای است که شاید گشتن تمام رویشگاهها و مجموعههای آن در یک بازدید امکانپذیر نباشد؛ خصوصا اگر به گیاهان و گلها علاقهمند باشید و بخواهید زمان بیشتری را برای تماشای هر بخش صرف کنید احتمالا سؤالات زیادی برایتان پیش خواهد آمد و در این صورت نیاز به حضور راهنما در باغ را احساس خواهید کرد. درباره نبود راهنما در باغی به این بزرگی که هم مرکز تحقیقاتی به‌حساب میآید و هم فضای گردشگری دارد، از دکتر متینیزاده میپرسیم و او میگوید: «در زمانهایی که باغ بسیار شلوغ است، ما معمولا راهنما داریم، اما برای فصلهایی که باغ بازدیدکننده کمتری دارد و بازدیدکنندگان در ساعات مختلف به باغ میآیند، این امکان را نداریم که راهنما داشته باشیم.» او در‌خصوص استفاده از فناوریهای نوین به‌جای راهنمای حضوری در باغ میگوید: «تمام باغهای گیاه‌شناسی دنیا به سمت استفاده از فناوریهای روز رفته‌اند؛ افراد با استفاده از کیوآرکد میتوانند به اپلیکیشنی که برای باغ گیاه‌شناسی طراحی شده، متصل شوند و از آن اطلاعات متنوعی درباره گیاهان موجود در باغ به‌دست بیاورند. البته در بخش ورودی باغ و اتاق بازدید همیشه کارشناسانی برای راهنمایی و پاسخگویی به سؤالات بازدیدکنندگان حضور دارند.»
مرتفع سازی؛ بلای جان باغ گیاه شناسی
چند سالی است خطرات مختلفی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران را تهدید میکند؛ خطراتی که ناشی از رعایت نکردن قوانین تراکم‌سازی در محدوده اطراف باغ است. به گفته دکتر متینیزاده در سمت دیوار شمالی باغ متاسفانه پروژه ساختوساز عظیمی آغاز شده که برای تامین آب و نور مورد نیاز گیاهان خطراتی جدی را به‌وجود آورده است. او چالش‌های باغ گیاه‌شناسی و پیگیریهایی را که تاکنون صورت گرفته، این‌طور توضیح می‌دهد: «هماکنون مرحله گودبرداری پروژه انجام شده و قرار است ۲۲ برج ۳۲ طبقه ساخته شود که میتواند تنش‌های آبی و دمایی زیادی را برای گیاهان ایجاد کند. برای پیگیری این موضوع در دادستانی پرونده تشکیل شده و شورای عالی شهرسازی و سازمان محیط‌زیست مخالفت خود را در این‌باره اعلام کردهاند.» متاسفانه با وجود این‌که باغ گیاه‌شناسی از دو جنبه مختلف طبیعی و تاریخی به ثبت میراث فرهنگی رسیده و حریم مشخصی دارد و هم از نظر سازمان پدافند غیرعامل مرکز حساس نام گرفته، باز هم بیتوجهی مسئولان در شهرداری تهران سبب شده این ساختوسازها ادامه پیدا کند. این در حالی است که منطقه ۲۲ شهرداری تهران قرار بود منطقه شهر پایدار باشد، اما به یک‌باره تغییرات بلندمرتبهسازی از حدود ۱۰-۱۵ سال پیش در این منطقه آغاز و ایده شهر پایدار به حاشیه رانده شد. دکتر متینیزاده دیگر آسیبهای مرتفعسازی در نزدیکی باغ گیاه‌شناسی را سد کردن مسیر باد میداند و میگوید: «از بزرگراه تهران ـ کرج که وارد تهران میشوید، این بلندمرتبهسازی شروع شده در حالی‌که این ناحیه مسیر اصلی عبور باد است یعنی مسیری که باد از آن وارد تهران می‌شود و در شهر جریان می‌یابد تا از حجم آلودگی هوا بکاهد، اما این برجها کاملا سد راه باد شده‌اند و همین باعث شکلگیری اختلاف دمای شدید در باغ می‌شود که تنش دمایی و آبی را برای گیاهان به همراه دارد.» او می‌افزاید: «از سویی دیگر عمق چاههایی که برای آبیاری گیاهان باغ استفاده می‌شود کاهش چشمگیری داشته است. این چالش آب با تکمیل واحد‌های در حال ساخت جدیتر هم خواهد شد.»
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
یک کارشناس روابط بینالملل در گفتگو با جامجمآنلاین مطرح کرد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
