تفاوت‌های ارثی در پاسخگویی بدن به داروها تاثیر دارد

داروهای باشخصیت!

هفته گذشته رئیس انجمن علمی متخصصین داروسازی بالینی ایران با مطرح کردن موضوع دارو درمانی شخصی و این که تفاوت‌های به ارث رسیده از طریق ژن‌ها می‌تواند پاسخ بدن به داروها را تحت تاثیر قرار دهد، توجه بسیاری از علاقه‌مندان را به دستاوردهای نوین علمی و سلامت به خود جلب کرد . «دارودرمانی شخصی شده» یا personalized drug therapy شاخه‌ای از داروسازی بالینی است که در آن درمان موثربیماران با توجه به ویژگی‌های منحصر به فرد ژنتیکی، سن، جنس، بیماری‌های همزمان، داروهای همزمان و عوامل محیطی نظیر استعمال دخانیات یا عادات غذایی انجام می‌گیرد. ما نیز به دلیل جالب بودن موضوع با دکتر جمشید سلام زاده، رئیس انجمن علمی متخصصان داروسازی بالینی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

کد خبر: ۱۲۰۹۵۶۰

دارودرمانی چگونه و با در نظر گرفتن چه ویژگی‌هایی در هر فرد شخصی می‌شود؟
اگر بخواهیم به زبان ساده بگوییم، پزشکی شخصی شده یا personalized medicine در واقع اطلاعاتِ در سطح مولکولی فرد را به‌کار می‌گیرد تا تیم سلامت بتواند بهترین تصمیم گیری منجر به ارتقای کیفیت زندگی و مراقبت از او را داشته باشد. این تصمیمات علاوه بر اثر‌گذاری در درمان بیماری می‌تواند در حوزه تشخیص یا حتی پیشگیری هم موثر باشد.
از طرف دیگر، این اطلاعاتِ مولکولی انسان‌ها در واقع تابعی از خصوصیات ژنتیکی آنهاست. به این ترتیب در پزشکی شخصی شده، ما هم می‌توانیم بر اساس خصوصیات پایه‌ای ژنتیکی افراد و هم بر اساس نشانگرهای مولکولی در مورد احتمال ابتلا افراد به بیماری‌ها، حتی قبل از آن‌که علائم یا نشانه‌های بالینی بیماری بروز کرده باشد، پیش بینی‌ها و اقدامات لازم را انجام دهیم. حتی قبل از آن‌که بیماری یا علائم آن به‌صورت پیشرفته در بیمار تظاهر پیدا کند. در حوزه دارودرمانی به این علم، دارودرمانی شخصی شده اطلاق می‌شود.در دارودرمانی شخصی شده، علاوه بر خصوصیات ژنتیکی، مولکولی و اختصاصی بیمار، سایر خصوصیات او از قبیل سوابق پزشکی و دارویی، شرایط اختصاصی و حتی ارزش‌ها، عادات و باورهای بیمار به‌کار گرفته می‌شود تا درمان هدفمند همراه با پیشگیری از واکنش‌های نامطلوب دارویی در بیمار تحقق پیدا کند.
آیا این اتفاق در کشورهای پیشرفته دنیا افتاده؟ نتایج آن در درمان بیماری‌های سخت و صعب‌العلاج چه بوده است؟
این‌که بگوییم دارودرمانی شخصی شده در کشورهای دنیا به‌طور کامل اتفاق افتاده، حرف درستی نیست. اولا این‌که هنوز این روش‌های درمانی، تمرکز روی داروها و بیماران خاصی دارند و دوم آن‌که الزاماتی برای اجرایی و کاربردی شدن یافته‌ها در این حوزه مورد نیاز است که هنوز به‌طور کامل تحقق نیافته‌اند. صرف دستیابی به یک دانش یا تجربه جدید در حوزه پزشکی شخصی شده به این معنا نیست که از فردا امکان اجرا و عملیاتی کردن آن در بالین بیمار به‌طور روزمره وجود دارد. لازم است ارتباط بین سازمان‌های متولی سلامت و تنظیم‌کنندگان مقررات، محققان، پزشکان، آزمایشگاه‌ها، داروسازان، بیمه‌ها، مراکز ارائه خدمات سلامت، صنایع داروسازی و خود بیماران به‌خوبی برقرار شود‌. در کنار همه اینها باید بسترسازی‌های لازم در سیستم‌های اطلاعات سلامت کشورها صورت بگیرد و سیاستگذاران نظام سلامت منابع مالی و انسانی لازم را پیش‌بینی کنند.
در حال حاضر، سازمان غذا و داروی آمریکا، وزارت بهداشت کانادا و آژانس دارویی اروپا، انجام یک‌سری تست‌های مربوط به نشانگرها و خصوصیات ژنتیک بیماران را قبل از تجویز برای برخی داروها به‌صورت الزام آور و برای برخی دیگر از داروها توصیه کرده‌اند. در حال حاضر سازمان غذا و داروی آمریکا، درج اطلاعات فارماکوژنومیکی را در بروشور بیش از 170 قلم دارو اعلام کرده است تا در تجویز این داروها به آنها توجه شود. از جمله مهم‌ترین این داورها به برخی داروهای ضدسرطان، داروهای اعصاب و روان، داروهای ضد‌عفونت‌های ویروسی از جمله ایدز، داروهای قلبی و عروقی، برخی داروهای ضد‌درد و برخی داروهای مورد استفاده در پیوند عضو می‌توان اشاره کرد. نتیجه همه این اقدامات در نهایت اطمینان از انتخاب درمان مناسب و اثربخشی درمان، کاهش عوارض و سمیت دارویی، تنظیم دوز مبتنی بر ژنتیک بیماران، کنترل هزینه‌ها و در یک کلام تجویز و مصرف منطقی داروها خواهد بود.
آیا دستیابی به دارودرمانی شخصی شده می‌تواند تحولی در حوزه درمان بیماری‌هایی مثل سرطان، آلزایمر، ام اس، پارکینسون، ایدز، بیماری‌های قلبی، آسم و بیماری‌های خود ایمنی ایجاد کند؟
پزشکی و دارودرمانی شخصی شده، یک روش یا فناوری خاص نیست که فکر کنیم ما فقط با یک روش می‌توانیم روش تشخیص یا درمان همه بیماری‌ها را جوابگو باشیم. در این علم، برای هر بیماری و هر دارو و هر گروه بیماران با خصوصیات ژنتیک و شرایط منحصر به‌فردشان، باید نسخه جداگانه‌ای پیچیده شود. حال اگر با این رویکرد در دارودرمانی شخصی شده وارد شویم و تحقیقات لازم را به ثمر برسانیم، می‌توانیم بگوییم قدم بزرگی در درمان هدفمند و منطقی آن بیماری برداشته‌ایم.
بررسی‌های ژنتیک در این حوزه به نظر بسیار پرهزینه است؛ با این تفاسیر دستیابی به آن برای عموم مردم بسیار دور به نظر نمی‌رسد؟
در حال حاضر این علم در ابتدای راه است و به‌عبارتی ما هنوز به تولید انبوه دانش و تجربه در این حوزه نرسیده‌ایم و در نتیجه ارائه انبوه و همه‌گیر خدمات مرتبط با دارودرمانی شخصی شده، به‌صورت یک امر رایج در نیامده است.
بنابراین، قطعا در حال حاضر، ارائه بسیاری از خدمات مبتنی بر پزشکی یا دارودرمانی شخصی شده، نه برای بیماران و نه برای نظام سلامت و سازمان‌های بیمه مقرون به‌صرفه نیست. با وجود این باید بگویم پروژه ژنوم انسانی، تحول و دستاورد بزرگی را در شناسایی ساختار ژنتیک انسان در اختیار محققان قرار داده است که بر پایه آن می‌توان در حوزه پزشکی و دارودرمانی شخصی شده گام‌های بزرگی برداشت.
قطعا همان‌طور که روزی تصور یک رایانه شخصی روی میزکار یا یک گوشی هوشمند درجیب بغلتان سخت بود، دور از انتظار نخواهد بود که روزی برسد ما شاهد ثبت توالی ژنومی و ویژگی‌های بیومولکولی افراد در پرونده پزشکی‌شان باشیم. به اعتقاد بنده حداقل در مورد بیماری‌های صعب‌العلاج و تهدید‌کننده حیات، بیماری‌های مزمن شایع و نیز داروهای پرهزینه که بار بیماری و آسیب‌های اقتصادی -اجتماعی و انسانی ناشی از آنها از منظر نظام‌های سلامت و سیاستگذاران از اهمیت دوچندانی برخوردار است، تحقق این امرخیلی دور نخواهد بود.