ابهام برجام

در کنوانسیون‌های حزبی، دونالد ترامپ و سایر کاندیدای حزب جمهوریخواه، از ادبیات رادیکال در ارتباط با برجام بهره گرفتند. این گروه از کارگزاران راهبردی و سیاست خارجی آمریکا به این موضوع اشاره داشتند که برجام به ایران فرصت داد تا قابلیت‌های بومی در تکنولوژی هسته‌ای خود را حفظ کند.

به موازات افراد یاد شده، شاهد طرح تفسیرهای انتقادی هنری کسینجر و جورج شولتز، وزرای امور خارجه آمریکا از حزب جمهوریخواه در ارتباط با برجام بوده‌ایم. آنان بر این اعتقاد بودند که «توافق خوب» به منزله‌ سازماندهی فرآیندی است که به سقوط دولت ایران منجر شود. به همین دلیل است که دونالد ترامپ از چنین الگویی برای سنجش و تفسیر برجام بهره می‌گیرد. گرچه برخی از پژوهشگران به این موضوع اشاره دارند که برجام به تثبیت ساختار نظام سیاسی در ایران منجر گردید،‌ اما بسیاری از تحلیل‌ها و تفسیرهای جدید بیانگر این واقعیت است که در ماه‌های بعد از برجام، زمینه برای کاهش قدرت ملی مقایسه‌ای ایران به وجود آمده است.

در سال 2017 اختلاف‌نظر آمریکا و اتحادیه اروپا در ارتباط با برجام به گونه قابل توجهی گسترش یافت. دونالد ترامپ درصدد بود تا فشارهای اقتصادی بیشتری را در ارتباط با ایران اعمال کند. کنگره ایالات متحده نیز توانست قوانین جدیدی را در چارچوب «آیسا»، «سیدا» و «کاتسا» تنظیم کند. هر یک از قوانین یاد شده، با اکثریت مطلق آرا تنظیم گردید که نشان‌دهنده عزم صریح و گسترده نخبگان آمریکایی برای محدودسازی قدرت در ایران محسوب می‌شود.

اگرچه در ایران نگرش انتقادی نسبت به برجام در محاق قرار گرفته و گروه‌های انتقادی به این موضوع اشاره دارند که هرگونه نقد، نشانه‌ای از «نمک بر زخم» تلقی می‌شود، اما هنوز گروه‌های تندرو در ایالات متحده تلاش دارند تا گام جدید از مذاکرات راهبردی با ایران برای کاهش قدرت اثرگذار منطقه‌ای را فراهم آورند. طبیعی است که در چنین شرایطی، تفسیرهای متضاد نسبت به برجام افزایش خواهد یافت. دونالد ترامپ در استراتژی امنیت ملی آمریکا که در 18 دسامبر 2017 منتشر گردید،‌ بار دیگر از برجام انتقاد به عمل آورد؛‌ به‌گونه‌ای که نشانه‌هایی از تضاد هیستریک با ایران را منعکس می‌سازد؛‌ الگویی که مبتنی بر نشانه‌های جنگ صلیبی بوده و منازعه علیه ایران را در شرایط ناپایدار منطقه‌ای و نظام جهانی تشدید می‌کند.

دکتر ابراهیم متقی/ استاد دانشگاه تهران

در سال 2016، اتحادیه اروپا به گونه‌ای همبسته، بر ضرورت تداوم برجام تأکید داشت. در روز 14 نوامبر 2016 موضوع مربوط به آینده برجام در اجلاسیه اتحادیه اروپا مورد بررسی قرار گرفت. وزرای امورخارجه اتحادیه اروپا و همچنین کمیساریای سیاست خارجی اروپا درباره موضوعات امنیتی جدید سیاست بین‌الملل بعد از به قدرت رسیدن دونالد ترامپ به بحث و بررسی پرداختند. اعضای اتحادیه اروپا حمایت خود را از ادامه برنامه جامع اقدام مشترک اعلام داشتند. در حالی که هنوز ادراک دقیقی درباره آینده الگوی رفتاری ترامپ و تیم سیاست خارجی وی بعد از استنکاف کنگره برای ارزیابی برجام وجود ندارد.

شاید بتوان به این موضوع اشاره داشت که دونالد ترامپ در
16 ژانویه 2018 رویکرد قطعی خود را بیان خواهد داشت. در این دوران، شرایط برای تمدید تعلیق برخی از تحریم‌های هسته‌ای ایران به وجود می‌آید. الگوی رفتاری ترامپ می‌تواند نشان دهد که برجام در سال 2018 چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد؟ واقعیت آن است که در طی ریاست جمهوری دونالد ترامپ، همان الگوهای رفتاری سیاست خارجی آمریکا در برخورد با ایران و برجام ادامه پیدا کرده است. برخی از موضوعات سیاست خارجی و راهبردی آمریکا که در دوران باراک اوباما شکل گرفته، با جهت‌گیری‌های نسبتاً مشابهی ادامه خواهد یافت.

علت چنین وضعیتی را می‌توان ناشی از الگوهای سیاستگذاری بوروکراتیک در ساختار سیاسی آمریکا دانست. تاکنون باراک اوباما از سیاست کنش مرحله‌ای برای اداره بحران‌های منطقه‌ای بهره گرفته است. الگوی «سیاست خارجی بوروکراتیک» بیانگر آن است که روندهای سیاست خارجی کشورهای توسعه‌یافته بیش از آن‌که تحت تأثیر رؤسای جمهور قرار گیرد، براساس ضرورت‌های ساختاری و تأثیرگذاری اتاق‌های فکر حاصل می‌شود.

در تبیین واقعیت‌های برنامه جامع اقدام مشترک، لازم است تا نقش کنگره مورد بررسی قرار گیرد. کنگره آمریکا در دوران ریاست جمهوری اوباما و ترامپ، رویکرد نسبتاً مشترکی داشته است. واقعیت آن است که کنگره نقش محوری در ساختار سیاسی آمریکا دارد. هیچ بازیگری نمی‌تواند نقش کنگره را نادیده بگیرد. واکنش مجلس سنا و نمایندگان آمریکا به توافق هسته‌ای نشان داد که جمهوریخواهان دارای رویکرد انتقادی نسبت به روند طرح در کنگره آمریکا بوده‌اند. در این فرآیند حتی جان بوینر، رئیس مجلس نمایندگان آمریکا مجبور به استعفا از مقام خود شد. در شرایط موجود،‌ پل دیویس رایان، رئیس مجلس نمایندگان آمریکا، حمایت همه‌جانبه خود را از سیاست‌های امنیتی و راهبردی دونالد ترامپ بیان داشته است. واکنش بسیاری از کاندیدای ریاست جمهوری آمریکا برای سال 2016 نشان داد که برنامه جامع اقدام مشترک یکی از موضوعات و دغدغه‌های اصلی کارگزاران سیاست خارجی و امنیتی آمریکا خواهد بود.

مقامات وزارت خارجه آمریکا در 10 نوامبر 2016 به این موضوع اشاره داشتند که دولت جدید آمریکا به عنوان مقام مسئول و تعیین‌کننده در ارتباط با برنامه جامع اقدام مشترک خواهد بود. بیان چنین رویکردی به مفهوم آن است که بخش قابل‌توجهی از ساخت سیاسی آمریکا، توافق با ایران را به منزله «قرارداد رسمی» ایالات متحده تلقی نمی‌کنند. از آنجایی که برنامه جامع اقدام مشترک مطلوبیت‌های لازم برای سیاست خارجی آمریکا را به همراه داشته، بنابراین طبیعی به نظر می‌رسد که گروه‌های کارشناسی و مجموعه بوروکراتیک از چنین اهدافی در دوران ترامپ نیز حمایت به عمل آورند.

در چنین شرایطی، برنامه جامع اقدام مشترک به‌عنوان موضوع پذیرفته‌ای تلقی می‌شود که هر یک از مقامات اجرایی باید زمینه اجرا و پذیرش آن را فراهم آورد، مگر آن‌که رئیس‌جمهور و کنگره درصدد مخالفت و مقابله با چنین راهبردی برآیند. از آنجا که براساس انتخابات 8 نوامبر 2016، کنگره آمریکا و کاخ سفید در اختیار جمهوری‌خواهان قرار گرفته، بنابراین امکان تجدیدنظر در برخی از تصمیمات که برای آمریکا تعهد به وجود می‌آورد، امکان‌پذیر بوده است. استنکاف کنگره از دستورالعمل 13 اکتبر 2017 دونالد ترامپ برای تعیین تکلیف برجام،‌ نشان می‌دهد که هرگونه اقدام کنگره و دولت، پیامدهای حقوقی خاص خود را خواهد داشت.

آمریکا تلاش دارد تا ایران را در حلقه توافق‌های راهبردی قرار دهد. چنین توافق‌هایی را می‌توان در زمره سازوکارهای محدودسازی قدرت ایران در محیط منطقه‌ای و نقش‌یابی در فضای بین‌المللی دانست. شاید بتوان به این موضوع اشاره داشت که دیپلماسی اجبار و تهدیدات دونالد ترامپ، بخشی از سازوکارهایی است که ایران را با محدودیت‌ها و فشار سیاسی جدیدی روبرو خواهد ساخت. چنین محدودیت‌هایی نشان می‌دهد که معادله تحریم اقتصادی و استنکاف در برابر موضوع مربوط به تعلیق‌ها، بخشی از چالش‌های اصلی ایران و ایالات متحده در سال 2018 و در ارتباط با برنامه جامع اقدام مشترک خواهد بود.