بازی نفتی داعش

بویژه که این گروه تروریستی در میانه سال2014 با همکاری متخصصان نفتی وابسته به حزب بعث عراق، به بهره‌برداری از چاه‌های نفتی تحت اشغال خود و صادرات نفت دست زد. تحقیقات موسسه ای‌اچ‌اس نشان می‌داد زمانی که داعش در اوج بود کنترل 350 هزار بشکه نفت خام را در روز دست داشت، اما تنها قادر به تولید حدود 50 تا 60 هزار بشکه در روز بود. گفته می‌شود این گروه هر بشکه نفت خود را بین 20 تا 30 دلار دربازار سیاه می‌فروخت و از این طریق دو میلیون دلار در روز درآمد داشت، اما داعش چه تأثیری بر اقتصاد سیاسی منطقه داشت و امروز با نابودی این گروه تروریستی شاهد چه تحولاتی خواهیم بود؟

در این زمینه با دکتر مجیدرضا مؤمنی عضو هیات علمی گروه روابط بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی گفت‌وگو کردیم.

آیا گروه تروریستی داعش توانست در این چند سال، در اقتصاد سیاسی منطقه اخلال ایجاد کند؟

تأثیر داعش بر اقتصاد سیاسی منطقه غیرقابل انکار است. در واقع، داعش هزینه‌های امنیتی نظامی کشورهای منطقه بویژه کشورهای درگیر را افزایش داد و بر اقتصاد آن کشورها و مراودات تجاری آنها تأثیر گذاشت، اما این‌که گفته شود این گروه اقتصاد سیاسی منطقه را کاملا تحت تأثیر قرار داده است، شاید با واقعیت چندان منطبق نباشد.

تحولات خاورمیانه اغلب بر قیمت نفت تأثیرگذار بوده است، اما چرا بحران داعش در خاورمیانه تأثیر عمیقی بر قیمت نفت نداشت؟

ظهور داعش بر قیمت نفت تاثیر گذاشت؛ داعش از چاه‌های نفت استفاده می‌کرد و نفت را به شکل مافیایی می‌فروخت، اما تاثیرش انقدر نبود که بتواند بازار را متزلزل کند. واقعیت این است که علت اصلی نوسان‌های قیمت نفت، رقابت عربستان سعودی با ایران بویژه در فضای پسابرجام بود. در آن زمان عربستان احساس کرد وضعیت اقتصادی ایران رو به بهبود است و تلاش کرد بازار نفت را متزلزل نگه دارد و با پایین آوردن قیمت نفت بر روند اقتصادی ایران تاثیر بگذارد و مانع قدرتمندتر شدن ایران شود.

آیا این مناسبات قیمت نفت را کنترل کرد؟

در ابتدای فضای پسابرجام، عربستان حاضر شد با پایین آوردن قیمت نفت و تولید بیشتر و صادرات بیشتر آن، متضرر شود فقط با این هدف که بتواند به ایران ضربه بزند که البته چندان هم موفق نبود.

گروه تروریستی داعش چگونه هزینه‌های خود و سرزمین‌های تحت اشغالش را تامین می‌کرد؟

داعش هزینه‌های تسلیحاتی و امور دیگرش را از چند طریق به دست می‌آورد؛ نخست فروش نفت در بازار سیاه بود. آنها با انتقال پول از روش‌های غیرمستقیم می‌توانستند با پولشویی، پولی را که به دست می‌آوردند تطهیر کنند. منبع دیگر درامد داعش خیریه‌ها بودند و دولت‌ها یا حامیان مالی این گروه تروریستی برای این که حمایت مستقیم نباشد از طریق خیریه‌ها و برخی سازمان‌های دیگر به داعش کمک می‌رساندند و داعش سعی می‌کرد با پولشویی منبع اصلی پول را پنهان نگه دارد.

اگر فرض کنیم داعش باوجود فشار نیروهای داخلی و خارجی همچنان سرزمین‌های تحت سلطه‌اش را حفظ می‌کرد آیا می‌توانست با این روند ادامه دهد؟

داعش پدیده‌ای بود که شاید ریشه‌ای بسیار عمیق‌تر از آنچه ما گمان می‌کنیم داشت. پیدایش این گروه به روندهای افراطی‌گری در منطقه و بیرون از آن برمی‌گردد، اما به هر حال از همان ابتدای پیدایش این گروه تروریستی بسیاری از کشورهای منطقه و فرامنطقه‌ای بخصوص قدرت‌های غربی کوشیدند از این پدیده برای رسیدن به منافع خود استفاده اکنند، اما با گذشت زمان مشخص شد که این پدیده برای خودشان ناخوشایند شد و معضلات امنیتی برایشان به وجود آورد. از این رو، سعی کردند با آن به مبارزه بپردازند.

امروز هم داعش کاملا نابود نشده، اما بخش عمده‌ای از این گروه تروریستی از میان رفته است و احتمالا تا یکی دو ماه آینده ضربات نهایی به آن وارد خواهد شد. از سوی دیگر، شاید داعش برای مدت کوتاهی از بین برود، اما تا وقتی به صورت ریشه‌ای با آن برخورد نکنیم چه در سطح منطقه و چه در سطح بین‌المللی ممکن است باز از سوی برخی کشورهای منطقه‌ای و فرا‌منطقه‌ای و همچنین گروه‌های افراطی مورد سوءاستفاده واقع شود.

با فرض تثبیت شدن شرایط در عراق و سوریه آیا این دو کشور می‌توانند زیرساخت‌های خود را به سرعت بازسازی کنند؟

اگرچه عراق در حال خروج از معضل داعش است، اما دچار معضلی دیگر به نام استقلال کردستان شده؛ سوریه هم آنطور که شرایط نشان می‌دهد، در حال تجزیه شدن است. چانه‌زنی‌ها بین قدرت‌هایی چون ایران، روسیه ترکیه، آمریکا و... ادامه دارد. بنابراین آتش‌بس کنونی شاید شرایط لازم را برای رونق بخشیدن به اقتصاد عراق و سوریه فراهم نکند. تا زمانی که آنها و قدرت‌های منطقه و فرا‌منطقه‌ای نتوانند بر این مشکلات فائق آیند، این موضوع جای تردید دارد.

با این حساب آینده اقتصادی منطقه را چگونه می‌بینید؟

قیمت نفت متاثر از عوامل گوناگونی است؛ تا وقتی منطقه درگیر مسائل امنیتی است کشورهایی که دارای منابع غنی نفت و گاز هستند برای خرید تسلیحات از این ابزار استفاده می‌کنند. بنابراین به نظر می‌رسد تا وقتی سایه مشکلات امنیتی بر سر منطقه است این هزینه‌ها افزایش می‌یابد و کشورها برای خرید تسلیحات با هم رقابت می‌کنند و از ابزار منابع نفت و گاز بهره می‌برند.

به نظر می‌رسد برای بهبود شرایط، همه کشورهای منطقه باید سعی کنند وضعیت امنیتی خطرناک کنونی را تعدیل کنند. امنیت مقوله مهمی است و همه کشورها باید در راستای دیپلماسی دفاعی‌شان هزینه کنند، اما تا وقتی بحران امنیتی منطقه ادامه دارد قیمت نفت هم تثبیت نمی‌شود؛ بخصوص که عربستان دائما در تلاش است با ایجاد نوسان در قیمت نفت و پایین آوردن آن به اقتصاد کشور ما آسیب بزند چون بخش عمده‌ای از اقتصاد کشور ما وابسته به نفت است.

با شرایط فعلی، کشورهای منطقه چگونه می‌توانند بحران امنیتی منطقه را تعدیل کنند؟

به نظر می‌رسد ما باید سعی کنیم در منطقه وارد تعاملی سازنده شویم. همکاری‌های راهبردی‌ می‌تواند بخشی از این تعامل باشد، اما اگر بخواهیم وضعیت اقتصادی‌مان رو به ثبات باشد و بحران مدیریت شود نیاز به یک پیوستگی (connectivity) داریم و بخشی از این پیوستگی به پیوستگی اذهان برمی‌گردد که صرفا از طریق مسائل سیاسی رخ نمی‌دهد و باید در سطوح گوناگون، مانند شبکه‌های مردمی، انتقال دانش، خدمات و تجارت صورت گیرد.

پیشنهاد دیگری که می‌تواند به شکوفایی اقتصاد و تجارت منطقه خاورمیانه کمک کند، ساز و کار فرامنطقه‌گرایی (non-regional mechanism) است. منطقه‌گرایی سنتی عملا در خاورمیانه پاسخگو نیست؛ اما با ساز و کار فرامنطقه‌گرایی بسیاری از مسائل امنیتی و قدرت‌محور تا حدی می‌تواند تعدیل شود و تقابل‌ها جای خود را به همکاری دهد.

گفت‌وگو: کمیل انتظاری