پایان عصر‌ آنتی‌بیوتیک

در تابستان 1307/ 1928، وقتی الکساندر فلمینگ پس از گذراندن تعطیلات در اسکاتلند، به آزمایشگاهش در لندن بازگشت و میز کارش را آلوده به کپکی به نام پنیسیلیوم نوتاتوم دید، عصر جدیدی از حاکمیت علم بر طبیعت آغاز شد.

کد خبر: ۱۰۹۴۵۸۹

آنتی‌بیوتیک‌هایی که فلمینگ کشف‌کرد و آنتی‌بیوتیک‌های بسیارِ دیگری که با الهام از کشفیات او ساخته شدند، از آن زمان تاکنون جان میلیون‌ها انسان را در سراسر جهان نجات داده‌اند. با این حال، دانشمندان از همان آغاز می‌دانستند که عصر آنتی‌بیوتیک‌ها تاریخ انقضایی خواهد داشت، اما نمی‌دانستند این تاریخ انقضا کی فرا خواهد رسید. اکنون به نظر می‌رسد ما در آستانه دوره‌ای قرار گرفته‌ایم که در آن، تاریخ مصرف دارویی به نام آنتی‌بیوتیک سپری شده است. می‌پرسید چرا؟!

مقاومت باکتریایی و دوره پساآنتی‌بیوتیک

مقاومت باکتریایی به آنتی‌بیوتیک‌ها روندی طبیعی و اجتناب‌ناپذیر است. تعدادی از باکتری‌ها به شکلی تصادفی دارای ژن‌هایی می‌شوند که آنها را در برابر دارو مقاوم می‌سازند. این باکتری‌ها ژن‌های خود را نه‌تنها به نسل بعد از خود، بلکه به همسایگانشان نیز منتقل می‌کنند. در اخبار پزشکی امروز، اصطلاحاتی همچون ابرمیکروب، دوره پسا آنتی‌بیوتیک و مجموعه‌ای از کلمات اختصاری مانند NDM-1 و MCR-1 (دو ژن مقاوم به آنتی‌بیوتیک)، MRSA (نوعی باکتری مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک) و دیگر اصطلاحات مشابه، به فراوانی به چشم می‌خورند. همه این کلمات، به جنبه‌های مختلف مقاومت آنتی‌بیوتیکی ـ توانایی باکتری‌ها در خنثی‌کردن اثر داروهایی که برای کشتن آنها و توقف عفونت ساخته شده‌اند ـ اشاره دارند.

تام فریدن، مدیر مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا در سال 1392/ 2013 به خبرنگاران گفت: اگر مراقب نباشیم، بزودی شاهد دوران پسا‌آنتی‌بیوتیک خواهیم بود. امروز ـ فقط چهار سال بعد ـ این مرکز می‌گوید ما وارد این دوران شده‌ایم. به گفته جین‌پیتل، رئیس واحد هماهنگی و استراتژی آنتی‌بیوتیکی مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا، در حال حاضر به علت وجود باکتری‌های از هر نظر مقاوم، بیماران فقط به این دلیل که آنتی‌بیوتیکی برای درمان عفونت آنها وجود ندارد می‌میرند، عفونت‌هایی که تا همین چندی پیش به آسانی قابل درمان بودند.

اکنون این نگرانی وجود دارد که ما به شرایط اوایل قرن بیستم میلادی، زمانی که هنوز آنتی‌بیوتیک‌ها کشف نشده بودند، بازگردیم. مگان دیویس، دامپزشک و استادیار اپیدمیولوژی دانشگاه جان هاپکینز، در مورد برخی نتایج بالقوه بی‌اثر شدن آنتی‌بیوتیک‌ها هشدار داده و می‌گوید ما رکوردهای ثبت شده‌ای داریم که خطر بیماری‌های عفونی‌ای که قادر به درمان یا پیشگیری از آنها نیستیم را برای جامعه انسانی نشان می‌دهند.

چرا مقاومت آنتی‌بیوتیک‌ها خطرناک است؟

اگر شخصی به علت یک عفونت باکتریایی به بیماری مبتلا شود، معمولا برای درمان به پزشک مراجعه می‌کند. در سال‌های قبل از کشف آنتی‌بیوتیک، مردم اغلب به دلایلی که برای ما قابل درک نیستند، برای مثال به علت برش‌ها یا خراش‌هایی که به عفونت‌های غیرقابل درمان منجر می‌شدند، جان خود را از دست می‌دادند. عفونت گوش یا عفونت‌های مجاری ادراری می‌توانستند عفونت خون را در پی داشته باشند. گاهی نیز قبل از این که یک زخم عفونی به مرگ بیمار منجر شود، دست‌ها یا پاها با عمل جراحی قطع می‌شدند. با کشف آنتی‌بیوتیک‌ها که عفونت را از بین می‌بردند بدون آن که آسیبی به میزبان برسانند، جای تعجب نبود که این داروها «گلوله سحرآمیز» نام بگیرند. آنتی‌بیوتیک‌ها که امکان بهبود بیماران از شدیدترین عفونت‌ها را فراهم می‌کردند آغازگر عصری بودند که در آن مردم دیگر از باکتری‌ها هراسی نداشتند. دیویس می‌گوید وجود آنتی‌بیوتیک‌ها به خودی خود، شیوه درمان در علم پزشکی را تغییر داده است. در حال حاضر بسیاری از روش‌های پزشکیِ درمان عفونت‌ها بر آنتی‌بیوتیک‌ها متکی است. دیویس می‌افزاید چیزی که در مورد دنیای مدرن پساآنتی‌بیوتیکی متفاوت است این است که ما الگوهای جدیدی از رفتار و هنجارهای پزشکی ایجادکرده‌ایم که بر موفقیت درمان‌های ضدمیکروبی متکی هستند. امروزه جراحی پیوند یا دیگر جراحی‌های بزرگ، بدون توانایی کنترل عفونت با آنتی‌بیوتیک‌ها، قابل تصور نیستند. از دست دادن آنتی‌بیوتیک‌ها بسیاری از نوآوری‌های ما در پزشکی را به چالش خواهدکشید.

مقاومت به آنتی‌بیوتیک چگونه ایجاد می‌شود؟

میکروب‌ها در طول زمان، به ابزاری به نام ژن‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک برای مقابله با آنتی‌بیوتیک‌ها ـ دشمنانی که آنها را می‌کشند یا از رشدشان جلوگیری می‌کنند ـ مجهز شده‌اند. مقاومت آنتی‌بیوتیکی زمانی رخ می‌دهد که باکتری‌ها در نتیجه جهش‌های ژنتیک به گونه‌ای تغییر کنند که بتوانند اثرات داروها، مواد شیمیایی یا سایر عوامل ایجاد شده برای درمان یا پیشگیری از عفونت را کاهش داده یا از بین ببرند. آنها این کار را با به کارگیری مکانیسم‌های مختلفی انجام می‌دهند. ژن‌های تغییر یافته در بعضی باکتری‌ها توانایی خنثی‌کردن تاثیر آنتی‌بیوتیک، قبل از این که به باکتری آسیب برساند، را ایجاد می‌کنند؛ باکتری‌های دیگری این توانایی را می‌یابند که آنتی‌بیوتیک را بسرعت به بیرون از سلول باکتری پمپ کنند یا آن را بشکنند و برخی دیگر از باکتری‌ها می‌توانند محل حمله آنتی‌بیوتیک را تغییر دهند تا تاثیری بر عملکرد آنها نداشته باشد. علاوه بر این، باکتری‌هایی که قبلا حساس به آنتی‌بیوتیک بودند، از طریق جهش ژنتیک یا با به دست آوردن قطعاتی از دی‌ان‌ای دیگر باکتری‌ها که حاوی کدهای مقاوم به آنتی‌بیوتیک هستند مقاوم می‌شوند.

این ژن‌های مقاوم می‌توانند میان گونه‌های مختلف باکتری بچرخند. باکتری‌های حاوی این ژن‌ها به بقای خود در مقابله با آنتی‌بیوتیک‌ها ادامه می‌دهند و سایر باکتری‌ها بر اثر قرارگرفتن در معرض این داروها می‌میرند. بسیاری از این ژن‌های مقاوم اکنون در میان جمعیت باکتری‌ها وجود دارند.

تصور کنید فقط یک باکتری از میان یک میلیون سلول باکتری که در دستگاه گوارش انسان در حال رشد هستند، دارای ژن مقاوم در دی‌ان‌ای خود باشد. وقتی فردی دوزی از آنتی‌بیوتیک‌ها را مصرف می‌کند همه باکتری‌های آسیب‌پذیر نسبت به دارو می‌میرند و یک در یک میلیون باکتری‌ای که می‌تواند در مقابل آنتی‌بیوتیک مقاومت کند، ناگهان فضای زیادی برای تکثیر پیدا می‌کند و جمعیت باکتری‌هایی که حامل ژن مقاوم هستند به شکل چشمگیری افزایش می‌یابد. اگر فرد دارای باکتری‌های روده‌ای مقاوم، این باکتری‌ها را به دیگران منتقل کند، مقاومت آنتی‌بیوتیکی گسترش پیدا می‌کند. باکتری‌های مقاوم می‌توانند در دستگاه گوارش، روی پوست، دهان و مناطق دیگری از بدن باقی بمانند. این باکتری‌ها قادر هستند با انتقال ژن‌های مقاوم، بی‌ضررترین باکتری‌هایی را که ما با آنها زندگی می‌کنیم به بدترین عوامل بیماری‌زا تبدیل کرده و مقاومت باکتریایی را بیشتر در جامعه گسترش دهند.

ما چه کاری می توانیم انجام دهیم؟

مقاومت آنتی‌بیوتیکی درحال حاضر یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای سلامت عمومی در سراسر جهان است. به همین علت کنترل مصرف آنتی‌بیوتیک در همه جوامع اهمیت زیادی دارد. از آنجا که همیشه این امکان وجود دارد که باکتری‌های جدیدی از سایر افراد به شما منتقل شوند، استفاده دیگران از آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند به شکل بالقوه‌ای، باکتری‌های بدن شما را نیز به آنتی‌بیوتیک مقاوم کند. حیوانات و سطوح نیز ممکن است حامل و منتقل‌کننده این باکتری‌ها باشند. به همین علت رعایت بهداشت دست‌ها از عوامل محدودکننده گسترش پاتوژن‌ها شناخته می‌شود که می‌تواند ریسک تبدیل شدن شما به یک حامل دیگر باکتری مقاوم را کاهش دهد. برخی باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک، مانند سالمونلا، کمپیلوباکتر و E. coli نیز از مواد غذایی وارد بدن ما می‌شوند. هنگامی که به دام‌ها آنتی‌بیوتیک داده می‌شود، باکتری‌هایی که به داروها مقاوم هستند در مقابل درمان مقاومت می‌کنند. این باکتری‌های مقاوم در بدن حیوان تکثیر شده و در گوشت آنها باقی می‌مانند. بنابراین، گوشت خام یکی از عوامل آلوده‌کننده غذا به میکروب‌های مقاوم است. شست‌وشوی دست‌ها قبل و بعد از پخت گوشت می‌تواند از این آلودگی جلوگیری کند. از تخته‌های برش یا چاقویی که در خردکردن گوشت خام استفاده شده‌اند نباید برای خردکردن دیگر مواد غذایی استفاده کرد. گوشت خام باید در دمای به اندازه کافی پایین نگهداری شده و در صورت وجود بریدگی‌های باز در دست‌ها، از دست زدن به گوشت خام پرهیز شود.

اما مهم‌ترین چیزی که باید به آن توجه داشت خودداری از مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها و نیز خودداری از درخواست تجویز آنتی‌بیوتیک از سوی پزشک است. از آنجا که آنتی‌بیوتیک‌ها فقط علیه باکتری‌ها عمل می‌کنند، مصرف آنتی‌بیوتیک در بیماری‌هایی (مانند سرماخوردگی معمولی) که از طریق ویروس‌ها ایجاد می‌شوند بی‌فایده است و فقط باعث می‌شود دیگر باکتری‌هایی که در بدن زندگی می‌کنند نسبت به آنتی‌بیوتیک مقاومت ایجاد شود. آمار نشان می‌دهد سالانه حدود 30 میلیون تجویز بی‌جهت آنتی‌بیوتیک صورت می‌گیرد. این تجویزهای نادرست از عوامل ایجادکننده مقاومت دارویی هستند. دیویس می‌گوید مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها ریسک‌هایی به دنبال دارد. این ریسک‌ها هم شامل عوارض جانبی و هم ایجاد مقاومت آنتی‌بیوتیکی است. بنابراین تصمیم‌گیری برای مصرف آنتی‌بیوتیک باید با احتیاط و بررسی‌های دقیق صورت بگیرد.