گفت‌وگوی جام‌جم با پروفسور کامران وفا، فیزیکدان برجسته، استاد دانشگاه هاروارد و صاحب نظریه ریسمان:
حمایت از علم در ایران نیازمند سازماندهی است
پروفسور کامران وفا، استاد دانشگاه هاروارد و نظریه‌پرداز تئوری ریسمان در عالم فیزیک و به اعتقاد بسیاری از فیزیکدانان، سرشناس‌ترین فیزیکدان ایرانی حال حاضر در جهان است. سال‌هاست، پژوهش‌های وی در زمینه ماهیت گرانش کوانتومی و رابطه بین هندسه و نظریه میدان‌های کوانتومی متمرکز است. نتیجه تحقیقات این دانشمند ایرانی، منجر به ارائه فرضیه «گوپاکومار- وفا» شده است که این موضوع با عنوان «مهندسی هندسی نظریه‌های میدان کوانتومی» شناخته می‌شود. جالب است بدانید، دکتر وفا یک هفته پیش از سفر به ایران، میزبان استفن هاوکینگ (از نامدارترین فیزیکدانان جهان) در خانه‌اش بود.
او در یک مهمانی کاملا ایرانی با حضور جمعی از محققان ایرانی ساکن ایالات متحده از فرهنگ ایرانی برای هاوکینگ سخن گفته بود و هاوکینگ هم متقابلا از سفر خود به ایران در سال 1341 و آنچه در ایران دیده بود، صحبت کرد. دکتر کامران وفا، مصداق ضرب‌المثل «درخت هرچه بارش بیشتر می‌شود، سرش پایین‌تر می‌آید» است.
وقتی برای گفت‌وگویی کوتاه درباره اهمیت و ضرورت توسعه علم در ایران و شناخت راهکارها با وی همکلام شدم، چنان دلسوزانه به سوالاتم پاسخ داد که گاهی به خودم یادآوری می‌کردم، با یکی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان تئوری ریسمان در حال گفت‌وگو هستم.
آقای دکتر وفا! تعریف شما از توسعه علمی که این روزها در کشور ما نیز بحث‌هایش مطرح می‌شود، چیست؟
توسعه علم یعنی به صورت بنیادی، فهم علم را در جامعه ترویج دهیم. مسلما علم فقط با کپی‌برداری رشد نمی کند. شناخت اقدامات انجام شده، آگاهی از مسائل روز و طرح ایده‌های جدید، مراحل توسعه علم است.
توسعه علمی را در ایران چگونه می‌بینید و برای موفقیت در این زمینه چه گام هایی باید برداریم؟
اجازه دهید اشاره کنم، من درباره توسعه علم در زمینه علوم پایه یا همان علوم تجربی صحبت می‌کنم و نظراتم درباره دیگر بخش‌های علم نیست. به اعتقاد من، پذیرش سرمایه‌گذاری در رشته‌های علوم پایه همچون فیزیک در جامعه ایرانی، گام اولی است که باید برداشته شود. جامعه باید سرمایه‌گذاری برای علم را جزو اولویت‌های خود قرار دهد. تاجایی که من اطلاع دارم، در رابطه با این بخش از علم، در ایران به صورت جدی سرمایه‌گذاری نشده است. به این ترتیب که اگر علم به صورت مالی سودآور نباشد، در آن سرمایه‌گذاری نمی‌شود؛ در صورتی که برای هر بخش علم، فارغ از میزان سوددهی آن در کوتاه‌مدت یا بلند‌مدت باید سرمایه‌گذاری شود تا تمام بخش‌ها به صورت متوازن توسعه پیدا کنند.
باید به افرادی که در رشته‌های غیرکاربردی علم تلاش می‌کنند، بیشتر توجه شود تا فردی که تمام وقت و کارش را به فعالیت در این رشته‌ها اختصاص می‌دهد، احساس نکند از نظر مالی در مضیقه است و جامعه برای کارش ارزش قائل نیست.
نقاط قوت و ضعف توسعه علم را در ایران چطور می‌بینید؟
علاقه و استعداد ایرانی‌ها از نقاط قوت آنها و قابل توجه است. در نشست‌های علمی داخل کشور بکرات می‌بینم، جوانان ایرانی چه علاقه و اشتیاق وافری برای فهم و درک علم دارند. آنان را تشنه علم دیده‌ام. با آنچه از من می‌پرسند، نشان داده‌اند، سطح نگاهشان به علم چقدر قوی است و هدفشان فقط طرح سوال نیست؛ بلکه علاقه‌مند به یادگیری و درک علم هستند. لازم است از افرادی که نگاه حرفه‌ای به علم دارند و افراد با استعدادی هستند، در ابعاد مختلف حمایت شود.
در دورانی که من تحصیل می‌کردم، افراد با‌استعداد ـ متاثر از فرهنگ جامعه ـ سراغ انتخاب رشته‌هایی مثل فیزیک نمی‌رفتند و معمولا رشته‌های مهندسی و پزشکی را انتخاب می‌کردند در صورتی که جامعه باید برای علاقه‌مندان همه رشته‌ها فرصت‌سازی کند و این حمایت برای رشد و ترویج علم لازم است.
لازم است مسئولان توجه داشته باشند که ممکن است سرمایه‌گذاری در برخی رشته‌ها در کوتاه‌مدت بازدهی نداشته باشد و چه بسا 20 سال زمان ببرد تا سود حاصل از آن سرمایه برگردد، اما باید صبور باشند و از سرمایه‌گذاری در این بخش‌ها صرف‌نظر نکنند.
ارزیابی شما از سرمایه‌گذاری‌هایی که چند سال اخیر در حوزه‌هایی مانند IT، نانوفناوری، زیست‌فناوری و هوافضا انجام شده است، چیست؟
من اطلاعات کافی درباره سرمایه‌گذاری‌هایی که در ایران انجام شده ندارم و بهتر است درباره آن صحبت نکنم. علوم پایه بخش‌های مختلفی دارد. در رشته‌های کاربردی همچون پزشکی و نانوفناوری، سرمایه‌گذاری بیشتر مورد توجه است. رشته‌های غیرکاربردی علوم پایه ممکن است کاربرد روزمره نداشته باشند؛ اما در درازمدت می‌توانند به حل بسیاری از مسائل جامعه بشری کمک کنند. باید کمک کنیم ایران در سرمایه‌گذاری رشته‌های بنیادی پیشرو باشد و آنها را نیز جزو اولویت‌های خود قرار دهد.
میزان و نحوه مشارکت محققان ایرانی در طرح‌های بزرگ بین‌المللی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ پیشنهاد شما برای رفع موانع در این زمینه چیست؟
تلاش‌هایی در این زمینه انجام شده است. ایرانی‌ها در آزمایش‌هایی که در سرن (CERN) ـ سازمان پژوهش‌های هسته‌ای اروپا (بزرگ‌ترین آزمایشگاه فیزیک ذرات جهان) ـ انجام می‌شود، حضور دارند و چند نمونه وسایل آزمایشگاهی آنها در ایران ساخته شده است. این حضور باعث می‌شود ایرانی‌ها با فرآیند کارهای آزمایشگاهی آشنا شوند ونیز در سطح بین‌المللی کارهای درجه یک انجام دهند، ضمن آن که توسعه ارتباطات با هدف حضور بیشتر دانشمندان خارجی در ایران و شرکت محققان داخلی در کنفرانس‌های بین‌المللی باعث تقویت همکاری می‌شود و البته لازم است برنامه‌های حمایتی در این زمینه بیش از پیش باشد.
به نظر من باید سازمانی مانند NSF ((National Science Foundation آمریکا برای حمایت از علم در ایران تشکیل شود. این سازمان بودجه عظیمی را صرف گسترش علم می‌کند و توجه آن، لزوما سرمایه‌گذاری روی علوم کاربردی نیست. معتقدم چنین موسسه‌ای نیز باید در ایران بنا شود و از استادان و دانشمندان علوم پایه حمایت‌های مالی انجام دهد تا آنان بتوانند با بودجه‌ای که در اختیار دارند، از محققان خارجی برای مشارکت در اجرای پروژه‌های داخلی دعوت کنند. چنین سازمانی می‌تواند کمک کند، به جای این‌که استادان وقتشان را با کلاس‌های متعدد دانشگاهی پر کنند، با پذیرش کلاس‌های کمتر، بیشتر وقتشان را به تحقیق اختصاص دهند.
عبدالسلام، فیزیکدان پاکستانی و دریافت کننده جایزه نوبل درباره اثربخشی فیزیک نظری حرف خیلی خوب می‌زند. وی در پاسخ این پرسش که «فیزیک نظری که هیچ ربطی با امور کاربردی ندارد چگونه می‌تواند به کشاورزی کمک کند و اصولا چرا باید در این بخش سرمایه‌گذاری شود؟»، گفته است: اگر شما در حوزه فیزیک نظری چند استاد پرورش دهید، پیرامون آن استاد چند ریاضیدان و مهندس است که مستقیما با هم کاری ندارند، اما با یکدیگر در ارتباط هستند. کسی که کار نظری می‌کند تجهیزات فنی کشاورزی نمی‌سازد؛ اما می‌تواند درباره نحوه عملکرد و رفع مشکلات آن کمک کند تا کشاورزی انجام شود. این نشان می‌دهد که فعالان و استادان بخش‌های مختلف علم به طور غیرمستقیم با یکدیگر ارتباط دارند. علاوه‌بر این داشتن چنین ساختاری کمک می‌کند دانشجویان خوب و درجه یک پرورش یابند. با توجه به تاثیرات و ارتباطی که علوم با یکدیگر دارند، اگر بخواهید حساب کنید علمی همچون فیزیک چه سود مالی‌ای دارند، باید گفت عواید و فواید آن بی‌نهایت است.
پس از آشکارسازی امواج گرانشی در زمستان سال گذشته که از مهمترین کشفیات فیزیک در دهه اخیر بود، پیش‌بینی شما درباره کشف مهم بعدی فیزیک چیست؟
پیش‌بینی کشفیاتی که در فیزیک انجام می‌شود، خیلی سخت است. ما فیزیکدان‌ها در پیش بینی کشف‌های احتمالی، خیلی قوی نیستیم. کشف امواج گرانشی، دریچه‌ای برای دیدن اتفاقات در کهکشان‌های دوردست و ازجمله ادغام سیاهچاله‌ها و ستاره‌های نوترونی باز کرده است. کشف ذرات ابر تقارن می‌تواند یکی از احتمالات باشد. اخیرا NSF ذره‌ای را کشف کرده است که تا چند ماه آینده روشن خواهد شد، آن ذره جدید است یا نه، ضمن آن که کشفیات جدیدی نیز ممکن است درباره تابش زمینه‌ای (Microwave ـ Background) اتفاق بیفتد و مشخص کند دلیل آغاز انفجار مهبانگ و گسترش آن چه بوده است. این کشف می‌تواند بسیار مهم باشد.
اگر سرمایه‌گذاری روی علوم پایه مخصوصا فیزیک در کشور تقویت شود آیا شاهد حضور بیشتر و چه بسا بازگشت شما به ایران خواهیم بود؟
توجه به این بخش‌ها نباید منوط به حضور یا نبود من باشد. اهمیت رشد جایگاه علمی ایران در دنیا فراتر از آن است که وابسته به حضور افراد خاص باشد.
نقش خیرین برای توسعه علم در ایران
دکتر کامران وفا برای رشد و توسعه علم در ایران، مشارکت خیرین را موثر می‌داند و می‌گوید: خیلی خوشحال می‌شوم اگر روزی بشنوم، علاوه‌بر نهادهای دولتی که به گسترش علم کمک می‌کنند، افراد خیر نیز در تقویت و رشد علوم پایه مشارکت دارند. همان‌گونه که خیرین سایر کشورهای دنیا به صورت جدی در این زمینه سرمایه‌گذاری می‌کنند، خوب است ایرانی‌ها هم در این زمینه فعال‌تر عمل کنند.
پروفسور کامران وفا را بیشتر بشناسید
کامران وفا سال 1339 در تهران به دنیا آمد. وی تحصیلات ابتدایی خود را در دبیرستان البرز به پایان رساند و سال 1356 به ایالات متحده مهاجرت کرد. وی مدرک کارشناسی خود را در فیزیک و ریاضی از دانشگاه ام‌آی‌تی به دست آورد و سال 1985 میلادی، موفق به دریافت درجه دکتری خود با سرپرستی ادوارد ویتن از دانشگاه پرینستون شد. پس از آن، عضو جونیور هاروارد شد که بعدها همان جا یک کرسی جونیور گرفت.
پروفسور وفا نظریه پرداز در زمینه نظریه ریسمان است. پژوهش‌های وی بر ماهیت گرانش کوانتومی و رابطه بین هندسه و نظریه‌های میدان‌های کوانتومی متمرکز شده است. او در جامعه نظریه ریسمان به دلیل کشف مشترکش با اشترومینگر شناخته می‌شود. این دو کشف کردند، انتروپی بکنشتاین ـ هاوکینگ یک سیاهچاله را می‌توان با استفاده از حالت‌های سالیتونی نظریه ابرریسمان بیان کرد. وی همچنین به دلیل توضیح رابطه بین هندسه و نظریه‌های میدان که از دوگانگی ریسمان‌ها بر‌می‌آید، شناخته می‌شود. (این نظریه منجر به فرضیه گوپاکومار ـ وفا شد) این موضوع را با عنوان مهندسی هندسی نظریه‌های میدان کوانتومی می‌شناسند. بعلاوه وی سال 1997 نظریه اف را ارائه داد که جزو نظریه‌های شناخته شده در ابرریسمان است. همچنین در فیزیک نظری، قضیه وفا ـ ویتن، به نام کامران وفا و ادوارد ویتن، نشان می‌دهد تقارن‌های جهانی‌بردار مانند ایزواسپین و عدد باریونی نمی‌توانند تا زمانی که زاویه تتا صفر گردد، شکسته شوند.
سال 1989 به او یک کرسی ارشد (سینیور) در دانشگاه هاروارد پیشنهاد شد و از آن زمان تاکنون، او همان جا مشغول فعالیت بوده است. اکنون او استاد علوم دانر در دانشگاه هاروارد است.
سهیلا فلاحی
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
استبداد و اغتشاش آمریکایی برای چپاول ملت‌ها
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
نشانه‌های هراس آمریکا از نفوذ ایران در منطقه
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
ائتلاف عربی-اسلامی علیه تهدیدات منطقه‌ای
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
نتانیاهو آب در هاون می‌کوبد
گفت و گو
در استودیوی «جامپلاس» میزبان دکتر اسفندیار معتمدی، استاد نامدار فیزیک و مولف کتب درسی بودیم
به بازیابی جایگاه معلمان امید دارم
سیر تا پیاز حواشی کشتی در گفت‌وگوی اختصاصی «جام‌جم» با عباس جدیدی مطرح شد
تابلوی ورودممنوع جلوی تیم ملی
حسن فضلا...، نماینده پارلمان لبنان در گفت‌وگو با جام‌جم:
خواب تلآویو در سوریه تعبیر نخواهد شد
دختر خانواده: اگر مادر نبود، پدرم فرهنگ جولایی نمیشد