سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
تیر خلاص بر پیکر رژیم شاهنشاهی
وقتی شاه ناچار به خروج از کشور شد در 23دیماه (سه روز قبل از خروج) شورای سلطنت را تشکیل داد که در غیاب او زمام امور را در دست بگیرد بدین منظور که کنترل اوضاع از دست رژیم خارج نشود
چند روز بعد در اوایل بهمن 57با استعفای دو عضو دیگر، این شورای پوشالی هم ، نیامده منحل شد. مقاله حاضر به فراز و فرود شورای سلطنت می پردازد.
موضوع تشکیل شورای سلطنت از زمان روی کار آمدن دولت شریف امامی مطرح شد، که محمدرضا پهلوی با آن مخالفت کرد. پس از روی کار آمدن دولت نظامی ، ازهاری ، دکتر علی امینی مجددا آن را مطرح کرد.
این بار افرادی نیز برای عضویت در شورا مطرح شدند. ویژگی تعیین شده برای افراد مزبور این بود که از سال 1342تا 1357وابستگی به رژیم نداشته باشند.
ولی شاه همچنان طفره می رفت. راهپیمایی های عظیم تاسوعا و عاشورا که امام خمینی از آن به عنوان «رفراندوم انقلاب » تعبیر کرد امینی را بر آن داشت برای چندمین بار تشکیل شورای سلطنت را به عنوان ضرورت زمان مطرح کند. او به شاه اعلام کرد که خروجش از کشور می تواند به عنوان مقدمه ای برای تسکین احساسات انقلابی مردم و کسب فرصت برای پیدا کردن راه حل مناسب باشد.
در مرحله قبل افرادی همچون غلامحسین صدیقی ، یدالله سحابی و علی اکبر سیاسی برای عضویت شورا پیشنهاد شدند، اما آنها نپذیرفتند. این بار افرادی چون آیت الله کاظم شریعتمداری ، کریم سنجابی ، محسن پزشکپور، علی امینی و امثالهم مطرح شدند. در این مرحله نیز شاه با وجود پذیرش اولیه به مخالفت برخاست.
و بالاخره رضایت داد و در 24دی 1357، اعضای شورا بدین شرح تعیین و معرفی شدند: شاپور بختیار، نخست وزیر/محمد سجادی ، رئیس مجلس سنا/علیقلی اردلان ، وزیر دربار/جواد سعید، رئیس مجلس شورای ملی/دکتر عبدالحسین علی آبادی ، دادستان اسبق/محمد علی وارسته ، وزیر اسبق دارایی/عبدالله انتظام ، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران/سیدجلال الدین تهرانی ، سناتور سابق/ارتشبد عباس کریم قره باغی ، رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران.
اختیارات شورا، در غیاب شاه ، تمامی وظایف و اختیارات مقام سلطنت را شامل می شد. از میان افراد مذکور، علت عضویت سیدجلال تهرانی ، روابط قدیمی وی با امام خمینی و استفاده از او برای مذاکره بود و بدین منظور او به ریاست شورا و وارسته به نیابت رئیس انتخاب شدند.
فرار شاه
ابتدا قرار بود شاه روز 27دی ، پس از اعلام رای اعتماد مجلس شورای ملی به کابینه بختیار، از کشور خارج شود ولی وقتی روز 25دی ، مجلس سنا به دولت بختیار رای اعتماد داد، عصر همان روز شاه برنامه سفر خود را تغییر داد و تصمیم گرفت روز 26دی از کشور خارج شود.
واقعیت این بود که با حضور شاه در کشور حل بحران غیرممکن می نمود و امام خمینی به هیچ وجه حضور شاه و برقرار بودن رژیم سلطنتی را تحمل نمی کرد.
شاه نیز به این موضوع کاملا واقف بود و روی این اصل برای خروج از کشور شتاب داشت. مجلس شورای ملی نیز در 26دی به دولت بختیار رای اعتماد داد و خروج شاه قطعی شد. ساعت 30/12 روز 26دیماه شاه و فرح از کشور خارج شدند. شاه در مصاحبه کوتاهی در فرودگاه مهرآباد به خبرنگاران گفت: «مدتی است احساس خستگی می کنم و احتیاج به استراحت دارم. ضمنا گفته بودم پس از این که خیالم راحت شود و دولت مستقر شود، به مسافرت خواهم رفت.
این سفر اکنون آغاز می شود و تهران را به سوی آسوان در مصر ترک می کنم. امروز با رای مجلس شورای ملی که پس از رای سنا داده شد امیدوارم دولت بتواند هم به جبران گذشته و هم در پایه گذاری آینده موفق شود...»
و درباره مدت این سفر گفت : «این بستگی به حالت من دارد و در حال حاضر نمی توانم دقیقا آن را تعیین کنم.» درواقع با کنده شدن هواپیمای حامل شاه و فرح از باند فرودگاه ، عمر رژیم پهلوی و نظام پادشاهی در ایران به سر آمد.
پیامدهای فرار شاه
فرار شاه چنان که پیش بینی می شد، پیامدهای مهم و فراوانی به دنبال داشت. رسیدن حکومت پهلوی به لبه پرتگاه و سقوط، افزایش تزلزل ، کاهش اقتدار ارتش و گرایش بیش از پیش بدنه و اکثریت نیروهای ارتش و سازمان های انتظامی به سوی انقلاب و انقلابیون و اعلام همگامی با مردم ، فرار روزافزون سران ارتش و سایر مقامات ارشد رژیم پهلوی ، بی خاصیت شدن نقش مجلسین سنا و شورای ملی ، ورود انقلاب به مرحله نهایی پیروزی ، اعلام آمادگی امام خمینی برای بازگشت به کشور، ورود آشکار شورای انقلاب به تصمیم گیری های سیاسی و هدایت جریان انقلاب ، انحلال سریع شورای سلطنت ، خنثی شدن توطئه هایی نظیر کودتای احتمالی نظامیان ارشد وفادار به رژیم با هدایت ژنرال هایزر، خروج روزافزون اداره کشور از دست مدیران رژیم پهلوی و پیوستن کارکنان ادارات به جریان انقلاب ، ناکارآمد شدن دولت بختیار و... از پیامدهای مستقیم فرار شاه و از نشانه های موفقیت انقلاب اسلامی بود.
واکنش امام خمینی
در این مرحله ، استراتژی امام خمینی مخالفت جدی با تمامی فعالیت هایی بود که سعی در ابقای خاندان پهلوی و نظام سلطنتی داشت.
ایشان دولت بختیار و مجلسین سنا و شورای ملی را به دلیل معرفی از سوی شاه ، باطل و غیرقانونی اعلام کرد و هر نوع موافقت و همکاری با آنها را خیانت به ملت و از نظر شرعی آن را فساد و حرام خواند. بعد از خروج شاه ، امام بر نظرات خود اصرار و تاکید ورزید.
مواضع امام باعث افزایش مخالفت مردم با رژیم شد. رهبر انقلاب درباره شورای سلطنت نیز اعلام کرد: «به کسانی که در شورای سلطنتی غیرقانونی ، به عنوان عضویت داخل شده اند اخطار می کنم که این عمل غیرقانونی است و دخالت آنان در مقدرات مملکت جرم است.
بی درنگ از این شورا کناره گیری کنند و در صورت تخلف مسوول پیش آمدها هستند... راهپیمایی و تظاهرات در این اربعین ، وظیفه شرعی و ملی است.
ملت بزرگ در سراسر ایران با راهپیمایی و تظاهرات خود این مردار متعفن نظام شاهنشاهی را دفن می کنند و مخالفت خود را با شورای سلطنت غیرقانونی اعلام می نمایند و پشتیبانی خود را برای چندمین بار از جمهوری اسلامی اعلام می کنند.»
ایشان در مصاحبه با خبرنگار تلویزیون فرانسه در 29دی 57گفتند: «تظاهرات در تهران تنها نیست ؛ در سایر بلاد ایران ، شهرستان های ایران هم هست و نظر من این است که برای چندمین بار رفراندوم عمومی است به این که نه شاه را یعنی شاه سابق را و نه حکومت او را و نه شورای سلطنتی را ملت ایران نمی پذیرند و ملت ایران حکومت اسلامی می خواهد.»
بالاخره در 30دی 57نیز در بند سوم از پیام 14ماده ای گفتند: «بار دیگر به اعضای شورای سلطنتی ، که شاخه ای است از ریشه غیرقانونی ، اخطار می شود از شورا کناره گیری کنند و بیش از این با ملت مخالفت نکنند.» امام خمینی در بخش دیگری از این پیام از بازگشت قریب الوقوع خویش خبر دادند.
انحلال شورای سلطنت
به دنبال پیامها و بیانیه های امام خمینی مبنی بر غیرقانونی بودن شورای سلطنت و جرم بودن عضویت در آن ، عملا شورا از نظر مردم غیرقانونی شد.
ضربه نهایی به شورا زمانی وارد شد که امام خمینی شرط ملاقات سیدجلال تهرانی ، رئیس شورا با خود را به استعفای رسمی از عضویت در شورا و اعلام غیرقانونی بودن آن منوط کرد.
پس از آن که رژیم پهلوی هیچ گونه موفقیتی در مقابله با امام خمینی یا به سازش کشاندن ایشان به دست نیاورد، به تاکتیک و شیوه جدیدی رو آورد. شیوه جدید تلاش برای دیدار با امام خمینی در پاریس برای سازش احتمالی یا گرفتن مهلت و فرصت بود. به نظر مقامات رژیم ، عامل «فرصت و زمان » می توانست یکی از شرطهای مهم مهار انقلاب و نهضت امام خمینی باشد.
پس از طرح سفر مقامات رژیم به پاریس برای دیدار و مذاکره با امام خمینی ، به طور مشخص جلال الدین تهرانی ، رئیس و عضو شورای سلطنت برای این منظور انتخاب شد. اما امام خمینی برای پذیرش وی شروطی را تعیین کردند که عمده ترین آن استعفا از مقام و شغل مورد تصدی در حکومت پهلوی و عضویت شورا بود.
این موضوع به خودی خود در کاهش اعتبار روزافزون حکومت پهلوی در افکار عمومی ، نقش موثری داشت. تهرانی 28دی ماه 57وارد پاریس شد و روز 30دی طی نامه ای به امام خمینی ، از ایشان درخواست ملاقات کرد.
امام خمینی در جواب گفت تنها با استعفای کتبی از شورای سلطنت حاضر به این کار است. در نهایت تهرانی پذیرفت و استعفانامه را نوشت و نزد امام در نوفل لوشاتو فرستاد؛ ولی چون در نامه به «غیرقانونی بودن شورای سلطنت» اشاره نکرده بود، لذا مورد قبول امام واقع نشد و در نهایت با اصلاح متن استعفانامه ، آن را مجدد فرستاد و این بار پذیرفته شد.
ابراهیم یزدی که ناظر این وقایع بود در این باره می نویسد: «وقتی سیدجلال تهرانی برای دیدار امام به نوفل لوشاتو آمد، بیش از صد خبرنگار در اطراف منزل امام ازدحام کرده بودند. خبر استعفای سیدجلال و دیدارش با امام به عنوان بزرگترین پیروزی امام ، بعد از خروج شاه از ایران تلقی گردید... ترجمه استعفای او در اختیار خبرنگاران گذاشته شد و بلافاصله به سر تا سر جهان مخابره و منعکس شد.»
پس از پذیرش متن استعفانامه ، ملاقات تهرانی با امام خمینی در عصر روز اول بهمن 57صورت گرفت. جالب این بود که این ملاقات ، کوتاه و تشریفاتی و در حدود 10دقیقه بود و جز تسلیم استعفانامه و دعای خیر توسط امام خمینی ، مطلب دیگری مطرح نشد.
درواقع می توان گفت که جلال تهرانی برای اعلام انحلال شورای سلطنت به پاریس رفت و پس از این ، جلسه شورای سلطنت تشکیل شد و بختیار استعفای سیدجلال تهرانی را به اعضا اعلام کرد
در این حال بختیار با استفاده از این فرصت به دنبال آن بود که خودش اختیارات شاه را قبضه کند ولی قره باغی در مقابل او مقاومت نشان می دهد و اختلافات از این پس شدیدتر و عمیق تر می شود.
قره باغی در مصاحبه با بی بی سی این قطعه از تاریخ را این طور تشریح می کند: من گفتم ما یک فرامینی داریم که اینها را اعلی حضرت باید امضا می کردند. الان رئیس شورای سلطنت که استعفا کرده است ما باید یک کسی را انتخاب کنیم که اینها را امضا کند. {بختیار} گفت که آن چیز مهمی نیست، من خودم امضا می کنم.
گفتم: نخیر من به جناب عالی گفتم، اگر شما هم میل داشته باشید که امضا کنید باید شورای سلطنت تشکیل بشود و این اختیار را به شما بدهد و شما امضا بکنید. {بختیار گفت} خیلی خوب ، مجبور شد که شورای سلطنت را تشکیل بده.
شورای سلطنت هم تشکیل شد و بالاخره بعد از بحث مفصلی که شد و آقایان هم اظهارنظر کردند، موافقت نکردند که بختیار امضا کند و آقای وارسته برای این کار انتخاب شد که او به عنوان نایب شورای سلطنت این فرامین را امضا کند و اختلاف ما با بختیار از همانجا شروع شد که ایشان با یک وضع خاصی خودش را به اصطلاح با وجود شورای سلطنت فاعل مایشائ می دانست در صورتی که شورای سلطنت بود و آنجا ایشان در حقیقت شکست خورد.
پس از این ، شورا موجودیت و فعالیتی نداشت. البته اعضای دیگر شورا پس از استعفای جلال تهرانی دو قسمت شدند؛ عده ای مثل محمدعلی وارسته نایب رئیس شورا و عبدالحسین علی آبادی هم در دهه اول بهمن ماه استعفا دادند که استعفای آنها انحلال شورا را قطعی کرد و عده ای دیگر همچون بختیار، قره باغی و... از استعفای تهرانی خشمگین شدند و اعلام کردند که ما کار خود را می کنیم و اقدام تهرانی را خیانت نامیدند.
تهرانی در پاسخ گفت : «افرادی که از استعفای من از ریاست و عضویت شورای غیرقانونی سلطنت به عنوان خیانت اسم برده اند، نسبت به مسائل ایران جاهلند و با کوته نظری این طور قضاوت می کنند. من وضع افکار عمومی را در تهران دیدم و فکر کردم با استعفای خود از شورای سلطنت ، ممکن است بتوانم به حل مشکل کمکی بکنم.
گرچه پس از این ، یک جلسه دیگر نیز در شورا برگزار شد، ولی چون این جلسه در عمل بی ثمر بود، با ورود امام خمینی به ایران ، شورا نیز همچون سایر نهادهای رژیم به کلی فروپاشید.
آخرین سخن این است که فرار شاه ضمن این که بازگشتی همچون زمان کودتای 28مرداد 32در پی نداشت ، بر سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی هم سرعت بخشید.
نسرین خدایاری 
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
دانشیار حقوق بین‌الملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
تکرار اتهامات واهی علیه ایران
یک پژوهشگر روابط بین‌الملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
بازی اروپا در پازل اسرائیل | رای شجاعانه دادگاه کیفری بین‌المللی
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
قطعنامه اتحادیه اروپا دست ایران را باز کرد
گفت و گو
فرزاد آشوبی در گفت‌و‌گو با «جام‌جم» مطرح کرد
خلاقیت؛ گمشده پرسپولیس در آسیا
در گفت‌وگوی «جام‌جم» با نماینده ولی‌فقیه در بنیاد شهید و امور ایثارگران عنوان شد
تعامل با مجلس برای اصلاح قوانین ایثارگران
