به دنبال کمان آسمانی

پیش از ظهور اسلام، تقویم قمری ـ شمسی در شبه جزیره عربستان رایج بود به شکلی که تقویم قمری محصور در تقویم شمسی بود و با گذشت هر دو تا سه سال، یک ماه کبیسه به انتهای آن افزوده می‌شد. اگر چه بر سر زمان پیدایش تقویم هجری قمری اختلاف‌نظر [بین سال‌های 1 تا 18 سال بعد از هجرت نبی مکرم اسلام(ص)] وجود دارد، اما آنچه مسلم است پیدایش آن، زمینه را برای توجه جهان به ماه، این تنها قمر زمین بیشتر از گذشته آماده کرد. حدود دو قرن بعد، خوارزمی اولین ضابطه علمی رویت هلال را از نجوم هندی وارد نجوم اسلامی کرد و طی قرن‌های بعد، دانشمندان شهیری از جمله یعقوب‌ابن طارق، حبش حاسب، بتانی، ابن یونس، خازنی و خواجه نصیر‌الدین طوسی، ضوابط مهم دیگری را برای پیش‌بینی رویت‌پذیری هلال در یک نقطه ارائه کردند.

با گذشت قرن‌های متمادی و پیشرفت علم و تکنولوژی، رویت هلال چهره علمی‌تری یافت به طوری‌که گزارش‌های رصدی رویت هلال در سراسر جهان از سال 1859 میلادی برای ساخت و تهیه معیارهای پیش‌بینی‌کننده رویت هلال جمع‌آوری شد. پیشرفت تکنولوژی به حدی رسید که رفته رفته از سال 1910 اولین معیارهای نوین رویت‌پذیری هلال از سوی آقای فادرینگهام مبتنی بر گزارش‌های رصدی ساخته شد، ولی کماکان در این معیارها بحث مشاهده رویت هلال تنها با چشم غیر‌مسلح مطرح بود. پیشرفت و تنوع در ابزارها و عمومی‌شدن دسترسی به دوربین‌های دوچشمی و تلسکوپ‌ها باعث شد طی دو دهه گذشته مشاهده هلال ماه با استفاده از ابزار نوری گسترش بیابد.

در گذشته سعی شد با استفاده از یک سری مشخصات مختلف هلال مانند ارتفاع ماه از افق، جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید و میزان مکث ماه پس از غروب خورشید حدودی برای رویت‌پذیری هلال اندازه‌گیری شود و بر اساس آن معیارهای ضابطه‌ای بنیانگذاری شد، ولی اکنون معیارهای رویت‌پذیری هلال همگام با تغییر تحولات جدید ساخته می‌شود. اکنون مشخصات هلال را درون فرمولی که از یک بست چند جمله‌ای قرار می‌دهند و خروجی آن کد مورد نظری است که نشان‌دهنده وضع رویت هلال ماه در ناحیه بخصوصی است. این معیار جدید از سوی پروفسور برنارد یالوپ در سال 1998میلادی ارائه شد. ایشان برای نخستین بار علاوه بر رویت هلال با چشم غیر‌مسلح، رویت با چشم مسلح را نیز به معیار خویش افزود. وی در این معیار مناطق رویت‌پذیری را به چهار بخش تقسیم کرد، به طوری‌که دو منطقه برای رویت با چشم مسلح و دو منطقه نیز برای رویت با چشم غیر‌مسلح در نظر گرفته شد. این در حالی است که در معیارهای گذشته منطقه رویت‌پذیری فقط به یک بخش غیر‌مسلح اختصاص می‌یافت. دلیل این اقدام میزان سختی رویت هلال با توجه به نزدیکی ماه به خورشید و تفاوت رویت در ابزار‌های رصدی بود ولی امروزه فقدان معیاری که بتواند وضع رویت هلال با چشم مسلح را با توجه به خیل عظیم ابزار‌آلات پیشرفته تعیین کند، کماکان خالی است.

در هزاره جدید با ورود بحث نرم‌افزار و ابزار‌های قدرتمند به رویت هلال و همچنین با پیشرفت سریع‌تر تکنولوژی، ساخت ابزارهای نوری قدرتمند و همچنین افزایش ارتباطات بین‌المللی رصدگران، رویت هلال با شدت بیشتری در حال پیشرفت است به طوری‌که هجوم سیل مشتاقان رصد هلال از یک طرف و شکسته‌شدن چند باره رکورد‌های رویت هلال در ایران خود بیانگر این موضوع است. این پیشرفت به حدی محسوس بوده که تاکنون همایش‌های متفاوتی را طی سال‌های گذشته در کشورهای اسلامی بخصوص ایران شاهد بوده‌ایم.

مطالعات و پژوهش در زمینه رویت هلال در ایران عملا از سال 1359 آغاز شد و تا طرح سراسری رویت هلال در سال 1373 پیشرفت چندانی نکرده بود، ولی این پیشرفت با تأسیس گروه غیرحرفه‌ای رویت هلال در سال 1377 شدت بیشتری یافت و بعد از دو رکوردشکنی مداوم در سال 1380 و 1381، علاقه‌مندی علمی برای انجام کار تئوری و عملی در رویت هلال افزایش چشمگیری یافت.

از همین سال با عنایت‌های رهبر معظم انقلاب مدظله‌العالی با تشکیل ستاد استهلال توجه بیشتر به بحث رویت هلال باعث به وجود آمدن انگیزه و تلاش بیشتر رصدگران هلال ماه شد. زمانی رصدگران ایرانی با دوربین‌های کوچک دوچشمی در افق در جستجوی هلال بودند، رویت هلال با ابزارهای رصدی خاص نظامی مانند دوچشمی‌های غول‌پیکر پیشرفت بیشتری به خود دید. دو رکورد مهم جهانی از سوی علیر‌ضا موحد‌نژاد در هلال جماد‌ی‌الثانی 1422 و سیدمحسن قاضی‌میرسعید در هلال رجب 1423 به کمک این دوربین‌ها در دنیا به ثبت رسید.

با ورود ابزارهای تلسکوپی با سامانه موتور رد‌یاب (GPS GOTO) پیشرفتی اساسی در رویت هلال از حالت مکانیکی به سمت الکترونیکی به وجود آمد. دیگر لازم نبود با ابزارهایی که توان تفکیک کمتری داشتند و با تنظیماتی که امکان خطای دستی در آن بالا بود به شکار هلال‌های مهم و رکورد‌شکن برویم. در عوض رصدگران با استفاده از سیستم دقیق موتور ردیاب می‌توانستند با دقت بسیاری هلال ماه را در مرکز تلسکوپ قرار دهند و دنبال کنند تا جایی که بالاخره هلال خودش را نشان بدهد. نمونه این‌گونه رکورد‌شکنی‌ها در هلال صفر 1427 توسط محسن شریفی از رصدگران کارآزموده در رصدخانه شهر فسا صورت گرفت که نشان‌دهنده نقش بارز ورود ابزار‌آلات نوین به این عرصه بود.

با آن‌که در دهه هفتاد رصدهای کمی در مورد هلال ماه در حضور خورشید ـ که به هلال در روز نیز معروف است ـ در کشورمان شاهد بودیم، ولی توجه به این مبحث از رویت هلال با پیشرفت ابزار‌آلات رویکردی نوین از سال 1384 سرعت بیشتری پیدا کرد. اگر چه چندین رصد ارزشمند در این حیطه صورت گرفته ولی نیاز به سال‌ها تحقیق و پژوهش است تا بتوان با استفاده از رصدهای بیشتر به ساخت معیارهای جدید کمک بیشتری کرد. طی چند سال گذشته رویت هلال با جدیت بیشتری مورد توجه قرار گرفته و بدون شک ایران در صدر علمی و فقهی این مقوله در دنیا قرار دارد. این پیشرفت‌ها به‌قدری بود که بحث رویت هلال در روز نیز از سوی ایرانیان در دنیا جا باز کرد و خوشبختانه ایده رویت هلال در روز باعث خواهد شد فاصله شروع ماه قمری بین استوا و مدار قطبی از سه روز به یک روز کاهش یابد و پیشرفت روزافزون ایرانیان در رویت هلال ساخت یک معیار جدید در کشور و ارائه آن به دنیا لازم به نظر می‌رسد که امیدواریم در آینده‌ای نزدیک شاهد ارائه چنین معیارهای قدرتمندی باشیم.

اما پرسش اینجاست که با وجود این همه پیشرفت چرا کماکان بحث رویت هلال به طور کامل حل نشده است؟ برای پاسخ این سوال لازم است بدانید اگر چه بحث فیزیک مداری ماه، مدت‌های مدید است حل شده و نمونه دقت آن را در گرفت‌های ماه و خورشید مشاهده می‌کنیم ولی در رویت هلال با بحث مشاهده مواجه هستیم و مشاهده مستلزم آزمون و خطاست. نور خورشید توسط سطح ماه بازتابش می‌شود و پس از عبور از جو زمین ـ که در حالت‌های مختلف تحت تأثیر نور خورشید و مشخصات هواشناسی قرار دارد ـ به چشم ناظر زمینی می‌رسد. پس هر زمان فناوری به آن حدی برسد که انسان از ماه، جو زمین و چشم خویش اطلاعات کافی در اختیار داشته باشد، آن‌گاه می‌توانیم امیدوار به حل نهایی بحث رویت هلال ماه باشیم. البته اکنون نیز فقط در مواردی که هلال‌ها در مرز رویت چشم غیرمسلح و مسلح و مرز چشم مسلح و رویت‌ناپذیر قرار می‌گیرند، اظهارنظر کمی دشوار می‌شود و در دیگر موارد مانند هلال رمضان سال جاری، رویت‌پذیری و رویت‌ناپذیری بر اساس مشخصه‌های ماه قابل پیش‌بینی است. به یاد داشته باشیم که اکنون تمام جذابیت‌های رویت هلال، به نادانسته‌های ما از آن است و چه بسا در نهایت رصد و مشاهده هلال‌های بحرانی در سال‌های آینده پیش از رسیدن به فناوری مورد نیاز، مبحث رویت هلال را به طور کامل حل کند مانند اتفاقی بی‌نظیر که اول دی ماه امسال در ایران منتظرش هستیم یعنی شکسته‌شدن رکورد جدید رویت هلال در دنیا.

اکنون با فرارسیدن ماه پربرکت رمضان، تب رویت هلال همه را در بر می‌گیرد؛ چرا که رویت دو هلال ابتدا و انتهای ماه رمضان از لحاظ مذهبی و تعیین آغاز و پایان این ماه پربرکت بسیار ارزشمند است به‌طوری که طی سال‌های گذشته دستاوردهای رویت این دو هلال بسیار ارزشمند بوده و باعث خواهد شد در آینده ثبات بیشتری را در آغاز و پایان ماه رمضان در تقویم رسمی کشورمان شاهد باشیم.

در رویت هلال با برخی از اصطلاحات مواجه خواهید شد که به شرح زیر است.

سن هلال: زمانی که لحظه مقارنه ماه و خورشید و در اصطلاح ماه نو رخ می‌دهد، سن هلال ماه صفر است و با گذشت زمان و جدا شدن ماه از خورشید سن هلال رفته رفته افزایش می‌یابد. برای بررسی رویت هلال در یک منطقه اولین ملاک رسیدن ماه به سن رکوردی در دنیاست. این سن به میزان 11 ساعت و 40 دقیقه متعلق به سید محسن قاضی میرسعید از رصدگران خبره ایرانی است.

ارتفاع ماه: میزان فاصله ماه از افق است که هرچه این فاصله بیشتر باشد، ماه به علت قرارگیری در مناطق تاریک‌تر افق راحت‌تر دیده می‌شود.

جدایی زاویه‌ای: به میزان فاصله ماه و خورشید گفته می‌شود که به علت وجود پستی و بلندی بر سطح ماه این زاویه برای تشکیل کمانی متحدالشکل از هلال ماه طبق نظر آندره دانژون اخترشناس فرانسوی قرن بیستم باید هفت درجه باشد.

فاز ماه: به میزان سطح روشن از قطر ماه فاز ماه می‌گویند که با جدا شدن ماه از خورشید (جدایی زاویه‌ای) ارتباط مستقیم دارد.

اختلاف سمت ماه و خورشید: به میزان فاصله پای عمود ماه با افق ناظر تا پای عمود خورشید با افق ناظر، اختلاف سمت ماه و خورشید می‌گویند که این اختلاف هر چه بیشتر باشد، ماه در مناطق دورتری از خورشید در افق قرار خواهد گرفت.

مکث ماه: به میزان زمانی که از غروب خورشید تا غروب ماه، هلال ماه در آسمان باشد، مکث ماه می‌گویند.

بررسی رویت‌پذیری هلال رمضان امسال در ایران و دنیا

برای بررسی شرایط رویت پذیری هلال لازم است ابتدا از لحظه مقارنه ماه و خورشید مطلع باشیم. برای رویت هلال رمضان 1435 هـ. ق لحظه مقارنه‌ ماه و خورشید ساعت 12:38:26 جمعه ششم تیر 1393 هجری شمسی برابر با بیست و هفتم ژوئن 2013 و بیست و نهم شعبان 1434 هجری قمری خواهد بود. برای بررسی رویت هلال لازم است شرایط رویت‌پذیری هلال در شامگاه بیست‌و نهمین روز از ماه قمری در پهنه ایران بررسی شود چون مقارنه قبل از غروب آفتاب صورت می‌گیرد، بنابراین وضع رویت‌پذیری هلال رمضان 1435 را باید در شامگاه جمعه ششم تیر 1393 در ایران بررسی کنیم.

نخستین مشخصه هلال ماه که بررسی می‌شود، میزان سن هلال پس از مقارنه است. بررسی این مشخصه در ایران نشان می‌دهد سن هلال به حدود هشت ساعت می‌رسد که کمتر از رکورد ثبت شده در دنیاست و همین نکته به تنهایی ثابت می‌کند هلال رمضان 1435 در پهنه‌ ایران شرایط رویت‌پذیری ندارد و حتی ماه زودتر از خورشید غروب می‌کند. در این روز هلال در سایر نقاط دنیا نیز دیده نمی‌شود. شامگاه روز بعد یعنی هفتم تیر هلال جز سواحل جنوبی ایران در سایر نقاط با چشم غیرمسلح و در سایر نقاط با چشم مسلح دیده خواهد شد. هلال در این روز ارتفاع کمی از افق دارد و فقط به علت جداشدن از خورشید دیده می‌شود. البته شرایط مشاهده هلال از ساعت‌ها پیش از غروب خورشید و در آسمان روز فراهم است. هلال ماه در دیگر نقاط دنیا از جمله آسیای مرکزی، شمال خاورمیانه، مرکز اروپا و مرکز آمریکای شمالی با چشم مسلح و در دیگر نقاط دنیا با چشم غیرمسلح دیده می‌شود.

تفاوت در تقویم ایران و برخی کشورهای اسلامی

با آن‌که تقویم قمری برای تمام مسلمانان جهان به منظور آغاز و پایان اعمال عبادی مورد استفاده قرار می‌گیرد، ولی اختلاف در مناطق جغرافیایی و اختلاف در تعریف تقویم ما در تعیین آغاز و پایان ماه قمری و حتی اختلاف در تقویم این کشورها بدیهی است. برای مثال در تقویم قمری کشور عربستان ـ که به ام‌القمراء مشهور است ـ آغاز ماه قمری جدید بر اساس مشاهده و رویت هلال تعیین نمی‌شود و به طور قراردادی ماه پس از مقارنه بایستی در افق هر مکه بالای افق باشد. شرایط رویت هلال رمضان نیز در افق مکه این نکته را نشان می‌دهد که ماه فقط یک دقیقه پس از خورشید غروب می‌کند و از سن ماه هشت ساعت بیشتر نگذشته و رویت‌ ناپذیر است. با این حال ماه رمضان از شنبه هفتم تیر 1393 در عربستان آغاز می‌شود. در برخی کشورها مانند عراق رویت هلال با چشم غیرمسلح از سوی مراجع دینی کماکان معتبر است و مشخصات هلال در عراق نیز برای شامگاه ششم تیر کمی از ایران بهتر است ولی کماکان ماه رویت‌ناپذیر است و شامگاه هفتم تیر غیر از جنوب عراق در سایر نقاط با چشم مسلح دیده خواهد شد و به نظر می‌رسد ماه رمضان در عراق همزمان با هشتم تیرماه آغاز شود.

علی ابراهیمی‌سراجی / جام‌جم