سیلاب جان می‌گیرد

درواقع تغییرات اقلیمی معادلات بسیاری را بر هم زده است‌؛ خشکسالی‌های پی‌درپی و وقوع باران‌های سیل‌آسا و به جای گذاشتن خسارت‌های متعدد در نقاط مختلف کشور، تنها گوشه‌ای از اثرات این تغییرات است‌؛ موضوعی که لزوم توجه ویژه به ساماندهی واحیای مراتع و جنگل‌ها وهمچنین اجرای طرح‌های آبخیزداری و مقابله با بیابان‌زایی ‌را دوچندان کرده است‌؛ به‌ویژه در مناطقی که از پوشش گیاهی کمتری برخوردار هستند و وقوع سیل، به‌راحتی اثرات مخربی ‌در این مناطق بر جای می‌گذارد. در ادامه با حسن وحید، معاون آبخیزداری و امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور درباره مسائلی که برای کاهش خطر سیلاب باید به آنها پرداخت، گفت‌وگو کرده‌ایم. 

دستگاه‌هایی مانند هلال‌احمر و سازمان مدیریت بحران این روزها بیش از گذشته درباره وقوع سیلاب هشدار می‌دهند؛ دلیل افزایش این خطر چیست؟
با تغییر رژیم بارندگی‌ها و بروز تغییرات اقلیمی شدت بارش‌ها افزایش یافته؛ به‌طوری که ممکن است در یک رگبار، ۲۰ تا ۳۰ میلی‌متر بارندگی رخ دهد. هنگامی که این اتفاق می‌افتد، خاک مقدار کمتری آب را ‌جذب می‌کند. در نتیجه، اگر شدت بارش افزایش یابد و به‌صورت رگبار ببارد، ضریب رواناب (سیل) بالاتر رفته و این اتفاق به سیلاب و فرسایش خاک منجر‌ می‌شود‌. البته این امر یک پدیده طبیعی بوده و طی سال‌های گذشته در بسیاری از مناطق کشور به دفعات سیل رخ داده است. 
 
کدام استان‌ها بیشتر تحت تأثیر عواقب تغییر رژیم بارش‌ها قرار می‌گیرند و خسارت بیشتری به آنها وارد می‌شود؟
تفکیک دقیق استان‌ها دشوار است اما قاعدتا هر جا شدت رگبار بالاتر باشد، آن مناطق دچار سیلاب خواهند شد. در حال حاضر، حدود ۸۶۰۰ روستا و بیش از ۴۰۰ شهر در معرض خطر سیلاب قرار دارند. با این حال، در مناطقی که عملیات آبخیزداری انجام شده، شاهد کاهش حدود ۶۰‌درصدی خسارات ناشی از سیل بوده‌ایم‌ اما در باقی مناطقی که این موضوع مدنظر قرار نگرفته و اقدامات عمرانی و آبخیزداری کمتری صورت گرفته، سیل خسارات بیشتری بر جای می‌گذارد. 
 
حفظ پوشش گیاهی چقدر در کاهش خطرات سیل مؤثر است؟
در مناطقی با پوشش گیاهی ضعیف، بارش‌های رگباری به سیلاب تبدیل می‌شوند. پوشش گیاهی -چه در مراتع و چه در جنگل‌ها‌- بسیار حیاتی است و متأسفانه کمتر به آن پرداخته شده.
 
علت عدم توجه به مناطق مستعد سیلاب چیست‌؛ مشخص است که در این مناطق وقوع باران‌های سیل‌آسا خسارت زیادی را بر جای می‌گذارد. چرا تدابیر لازم در این‌باره اندیشیده نشده است؟ 
در این مناطق پروژه‌های متعددی اجرا می‌شود. اگر بهره‌برداری ازمنابع طبیعی اصولی‌ترومحدودتر شود، دست‌اندازی‌های انسانی کاهش یابد و از طریق بهبود پوشش گیاهی در جنگل و مرتع به احیای محیط‌زیست کمک کنیم، به طور قطع سیلاب‌ها اثرات مخرب کمتری برجای خواهند گذاشت. این تجربه در سطح جهانی وجود دارد و ایران نیز از آن مستثنی نیست. در مناطقی که تحت حفاظت قرار دارند یا از پوشش گیاهی مناسب برخوردارند، در شرایط بارندگی عادی سیلابی رخ نمی‌دهد اما با افزایش شدت بارش‌های رگباری، ضریب نفوذ آب کاهش یافته و این مساله به خسارات و زیان‌های فراوان منجر می‌شود.
 
آیا برنامه‌‌ای برای بهبود پوشش گیاهی در مناطق پر خطر در نظر گرفته شده است؟
در برنامه هفتم توسعه، برای نخستین‌بار دولت و مجلس توجه ویژه‌ای به این مساله نشان داده‌اند و ما موظف به اجرای عملیات آبخیزداری در ۲۰‌میلیون هکتار از اراضی کشور شده‌ایم. این در حالی است که در برنامه ششم توسعه، سقف کل عملیات آبخیزداری ۱۰‌میلیون هکتار بود که تنها حدود ۷۰‌درصد آن محقق شد‌.
نکته دیگر این است که برنامه‌های توسعه پیشین به مراتع توجه کمتری داشته‌اند، در حالی که در کشور بیش از ۵۰‌میلیون هکتار مرتع درجه‌سه وجود دارد. مطابق برنامه هفتم، مقرر شده ۲۰‌میلیون هکتار از مراتع کم‌بازده با کمک و مشارکت مردم احیا‌شود.
 
چه میزان از این مراتع کم‌بازده در شرایط بحرانی قرار دارد؟
حدود ۱۴ میلیون هکتار کانون بحرانی در کشور وجود دارد، اما اقدامات مثبتی نیز در این زمینه صورت گرفته است؛ از جمله احیای نزدیک به ۱.۴میلیون هکتار با جنگل‌های دست‌کاشت. اگراین اقدامات در کانون‌های بحران انجام نشود و احیای آنها مورد توجه قرار نگیرد، شرایط ناگوارتر خواهد شد. درواقع، همین فعالیت‌ها در حوزه آبخیزداری به کاهش بحران کمک می‌کنند؛ زیرا در حال حاضر وضعیت از نظر بحران‌های اکولوژیکی و اقلیمی مناسب نیست. کاهش ۲۰۰‌درصدی کانون‌های بحران از دیگر نتایج اقدامات اجرا شده است.
 
برای بهبود عملکرد در این حوزه چه باید کرد؟
با تداوم این پیگیری‌ها و اهتمام ویژه‌ دولت، می‌توان اقدامات مؤثری را به ثمر نشاند و بحران‌های موجود را تا حدی پشت سر گذاشت. البته این مساله نیازمند عزم و همت همگانی است. در حوزه آبخیزداری سایر دستگاه‌ها نیز نقش دارند و در صورت تحقق مدیریت جامع و همراهی همه بخش‌ها، می‌توانیم از شدت بحران‌ها بکاهیم.
 
برای انجام این اقدامات با کمبود بودجه یا چالش‌های دیگر روبه‌رو نیستید؟
بودجه در قانون پیش‌بینی شده و ما نیز پیگیر تخصیص آن هستیم تا اقدامات لازم را آغاز کنیم. به عبارت دیگر، اعتبارات مناسبی در نظر گرفته شده و امیدواریم با تخصیص به‌موقع، امکان اجرای اقدامات مؤثر فراهم شود.
 
تأثیر تغییرات اقلیمی بر منابع طبیعی، موضوعی اجتناب‌ناپذیر است و نمی‌توان به‌طور کامل مانع آن شد‌ اما آیا برای کاهش و مدیریت اثرات ناشی از این مسأله برنامه‌ریزی شده است؟
همان‌گونه که اشاره شد، طرح‌های متعددی در دست اجرا داریم.خوشبختانه از لحاظ نظری مشکلی وجود ندارد و تدابیر لازم در زمینه‌ مطالعات و نحوه‌ اجرا پیش‌بینی شده است؛ البته این اقدامات درکنار ملاحظاتی که وجود دارد، انجام می‌شود.