روایتی از ۱۱روز برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران
همچنان که افت شمارگان به دلیل کاهش علاقه به مطالعه یا مشکلات دیگر، باعث شده‌است بازار کتاب کوچک‌تر شود، مشکلات اقتصادی دامنه‌دار به خصوص افزایش لجام‌گسیخته کاغذ و دیگر مواد مورد نیاز این صنعت با وجود برخی تلاش‌های دولت برای جایگزین کردن کاغذ داخلی به جای واردات، صنعت نشر را دچار دردسرهای بسیاری کرده‌است. اما این دیدگاه‌ها چقدر با واقعیت منطبق است؟ آیا بحران آن‌چنان که گاهی در برخی اظهارنظرها عنوان می‌شود، چنان عمیق و شدید است که باید شاهد مرگ این صنعت نه چندان قدرتمند بود؟ بهترین مسیر برای پیدا کردن پاسخ این پرسش‌ها، آمار و ارقام است. ما برای این‌که پاسخی روشن و درست به این پرسش‌ها بدهیم، سراغ آمار رسمی اعلام شده از سوی خانه کتاب و ادبیات ایران رفتیم و سعی کردیم با مطابقت دادن آمار کتاب در دو بازه زمانی مانند هم، به این پرسش‌ها جواب روشنی بدهیم. آماری که به آنها استناد کرده‌ایم، در دو بازه زمانی استخراج شده‌اند و از مقایسه این دو بازه زمانی به استنتاج رسیده‌ایم. بازه زمانی انتخابی ما چهارماهه نخست دو سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ بوده‌است. برای یادآوری باید بگوییم این دو بازه زمانی دارای ویژگی‌های مشترک و شبیه هم است.
بهار در تقویم صنعت نشر ایران، طلایی‌ترین و مهم‌ترین ماه سال است؛ چرا که در این فصل، بزرگ‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین رویداد سالانه صنعت نشر برگزار می‌شود: نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران. نمایشگاه کتاب در هر دو سال مورد بحث در این فصل برگزار شد. در هردو نمایشگاه علاوه بر برگزاری نمایشگاه حضوری، شاهد برگزاری نمایشگاه غیرحضوری و مجازی هم بودیم که امسال این نمایشگاه مجازی، علاوه بر ناشران، برخی کتابفروشان را هم شامل شد. استقبال از نمایشگاه در هر دوسال مورد توجه قرار گرفت و مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در گزارش‌های خود از آن ابرازخشنودی کردند. آماری که مسئولان نمایشگاه از فروش امسال دادند چیزی حدود ۳۴۰میلیارد تومان است. البته باید دانست آماری که از فروش نمایشگاه داده می‌شود، به کتاب‌هایی اختصاص دارد که به فروش رسیده‌اند و این شامل کتاب‌های منتشر شده در سال‌های اخیر هم می‌شود ولی آماری که ما از آن صحبت می‌کنیم، به بررسی کتاب‌های منتشر شده در سه ماه بهار و تیر این دو سال اختصاص دارد؛ پس عجیب نیست آمار کتاب‌های انتشار یافته و کتاب‌های خریداری شده در نمایشگاه با هم تفاوت بسیاری داشته‌باشد. نکته مهم اما این است که بهار، زمان مهمی در صنعت نشر محسوب می‌شود و بسیاری از کتاب‌های منتشر شده برای نمایشگاه در ماه نخست این فصل منتشر می‌شوند؛ پس اگر وضعیت این چهارماه را به درستی بررسی کنیم، می‌توانیم تصویر درستی از کلیت وضعیت نشر در طول سال هم داشته‌باشیم.
در ۴ماه اول سال۱۴۰۱
نگاهی کلی به وضعیت کتاب در سه ماه بهار و ماه نخست تابستان۱۴۰۱ نشان می‌دهد در این چهار ماه در مجموع بیش از ۳۳هزار و۶۰۰ عنوان کتاب با شمارگان بیش از ۳۳میلیون و ۷۰۰هزار نسخه انتشار یافته که بیش از ۲۰هزار و ۸۰۰عنوان این کتاب‌ها چاپ اول بوده‌است. قیمت کل کتاب‌های منتشر شده در این چهار ماه نیز بیش از ۲۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال بوده‌است. میانگین شمارگان کتاب در چهار ماه اول سال۱۴۰۱، کمی بیش از ۱۰۰۰ نسخه و میانگین قیمت کتاب در این سال بیش از ۶۷ هزار تومان بوده‌است. بیشترین گروه کتاب‌های منتشر شده به کتاب‌های ادبی اختصاص داشته‌است که ۶۸۰۰کتاب تألیفی با شمارگان حدود پنج میلیون نسخه را شامل می‌شود که از این میان ۶۶۰۷ عنوان کتاب تألیفی و حدود ۲۲۰۰ عنوان کتاب ترجمه بوده‌است. در رده بعد، کتاب‌های بخش علوم عملی قرار دارند که شمارگان کلی آنها ۳ میلیون و ۹۶۷ هزار نسخه بوده‌است. در بهار و تیر سال گذشته در این بخش بیش از ۴۵۰۰ عنوان کتاب منتشر شده‌است که ۲۹۰۰عنوان آن را نویسندگان ایرانی تألیف کرده‌بودند. کتاب‌های حوزه علوم اجتماعی در رده سوم قرار دارند. در این بخش ۴۳۷۵ عنوان چاپ شده که از میان ۳۳۰۰ عنوان کتاب تألیفی و ۹۹۲عنوان کتاب، ترجمه بوده‌است. شمارگان کلی کتاب در این حوزه حدود سه میلیون و ۳۰۰هزار نسخه را شامل می‌شود در ماه‌های نخست سال۱۴۰۱، در کتاب‌های حوزه دین فاصله میان کتاب‌های تألیف و ترجمه زیاد است. درحالی‌که در این حوزه ۲۴۶۷ عنوان کتاب منتشر شده، تألیفی بوده؛ تنها ۵۳۱عنوان کتاب ترجمه‌ای در این حوزه انتشار یافته‌است. شمارگان کتاب‌های دینی در این مدت بیش از سه میلیون و ۱۴۱هزار نسخه شامل حدود ۳۰۰۰ عنوان کتاب بوده‌است. در بهار و تیر ماه سال گذشته، در حوزه کودک و نوجوان شاهد انتشار ۵۳۲۴ عنوان کتاب بوده‌ایم که از این میان بیش از ۳۰۶۰ عنوان کتاب، تألیفی و بیش از ۲۲۰۰ عنوان کتاب، شامل ترجمه می‌شود. قیمت کل کتاب‌های منتشر شده در این حوزه سه‌میلیارد و ۷۶۹میلیون و ۵۶۲هزار و ۵۰ ریال و شمارگان کتاب نیز بیش از ۹ میلیون و ۴۰۰هزار نسخه بوده‌است. به عبارت دیگر میانگین شمارگان کتاب در بخش کودک و نوجوان بیش از ۱۷۰۰ و میانگین قیمت حدود۴۰ هزار تومان بوده‌است. در این مدت شمارگان کل کتاب‌های کمک درسی حدود سه میلیون و ۵۰۰ هزار نسخه با میانگین شمارگان ۱۱۰۰ نسخه و میانگین قیمت ۱۱۳ هزارتومان بوده‌است.
افزایش قیمت کتاب در ۱۴۰۲
اما اگر به وضعیت کتاب در نخستین فصل سال۱۴۰۲ و ماه نخست فصل دوم سال نگاهی بیندازیم، مشاهده خواهیم کرد در این چهار ماه بیش از ۳۱هزار و ۵۶۲ عنوان کتاب منتشر شده که بیش از ۲۰هزار عنوان از این کتاب‌ها، چاپ اول بوده‌است. شمارگان کل کتاب‌های منتشر شده در این چهار ماه، کمی بیشتر از ۲۷ میلیون نسخه و قیمت کل کتاب‌های منتشر شده نیز حدود۲۹میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال بوده‌است. به عبارت دیگر میانگین شمارگان در این چهار ماه امسال به ۸۵۵ نسخه و میانگین قیمت کتاب به بیش از ۱۰۰هزارتومان رسیده‌است. در این چهار ماه همچنان کتاب‌های ادبی بیشترین کتاب‌های منتشر شده را به خود اختصاص داده‌اند. حدود ۴۰۰۰ عنوان کتاب تألیفی و ۱۷۵۰عنوان کتاب ترجمه و در مجموع حدود ۵۷۰۰ عنوان کتاب در این مدت منتشر شده‌اند. شمارگان کتاب‌های ادبی در این چهار ماه سه میلیون و ۷۵۳هزار و نسخه بوده‌است که میانگین شمارگان۶۶۲ نسخه را شامل می‌شود. ۱۹۷۷ عنوان از کتاب‌های ادبی در این چهار ماه، ترجمه بوده‌است. در حوزه علوم اجتماعی شاهد انتشار ۴۰۰۰ عنوان کتاب بوده‌ایم که۳۱۳۸عنوان از این کتاب‌ها، تألیفی و ۸۶۲ عنوان ترجمه بوده‌اند. شمارگان کتاب در این حوزه حدود دو میلیون و۶۰۰ هزار کتاب و میانگین شمارگان ۶۵۱ نسخه بوده‌است. در این مدت حوزه علوم عملی شاهد افت شدیدی نسبت به سال قبل بوده به گونه‌ای که شمارگان کتاب‌های این حوزه به دو میلیون و ۴۰۰ هزار نسخه رسیده‌است. از این میان شاهد انتشار ۳۶۸۲عنوان کتاب شامل حدود ۲۴۰۰کتاب تألیفی و بیش از ۱۲۰۰ عنوان کتاب ترجمه بوده‌ایم. میانگین شمارگان حوزه یاد شده امسال ۶۵۴ نسخه بوده‌است. شمارگان کتاب‌های حوزه دین دومیلیون و ۴۸۲ هزار و۳۲۶ نسخه بوده که میانگین شمارگان۸۱۱ نسخه‌ای را برای این حوزه رقم زده‌است. این کتاب‌ها شامل حدود سه عنوان کتاب بوده که ۲۶۳۱ عنوان آنها تألیف و تنها ۳۶۰ عنوان ترجمه بوده‌است. در بهار و تیر امسال در مجموع ۴۹۶۷ عنوان کتاب کودک و نوجوان منتشر شده که ۳۱۶۰عنوان کتاب آن تألیفی و ۱۸۰۷عنوان کتاب ترجمه بوده‌است. قیمت کل کتاب‌هایی که برای این گروه انتشار یافته پنج میلیارد و ۱۳۶میلیون و ۵۹۲هزارریال بوده که شمارگان حدود هفت میلیون و ۲۰۰ میلیون نسخه‌ای را شامل می‌شده‌است. به عبارت دیگر در چهارماه نخست امسال، میانگین شمارگان کتاب در حوزه کودک و نوجوان ۱۴۶۱ نسخه و میانگین قیمت کتاب حدود ۷۰هزار تومان بوده‌است. در این مدت شمارگان کل کتاب‌های کمک درسی حدود سه میلیون و ۶۰۰ هزار نسخه با میانگین شمارگان حدود هزار نسخه و میانگین قیمت ۱۶۰ هزارتومان بوده‌است.
تصویری روشن در برابر ماست
برای این‌که به درستی متوجه وضعیت فعلی بازار نشر نسبت به بهار سال قبل شویم، به نمودارهایی که در صفحه آورده شده‌است، دقت کنید. نتیجه خلاصه آنچه آمار به ما می‌گویند این است که کتاب در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته به طور محسوس و کم‌سابقه‌ای گران شده‌است. افزایش میانگین قیمت کتاب از ۶۷هزار تومان به ۱۰۰هزار تومان در حالی صورت می‌گیرد که در همین فاصله یکساله شاهد افت شدید شمارگان کتاب هم بوده‌ایم. به عبارت دیگر در این یک سال مشکلات در حوزه صنعت نشر از یک طرف باعث شده‌است، کتاب‌های کمتری منتشر شود و کتاب‌هایی هم که منتشر شده، گران‌تر بوده‌است. در این یک سال، شاهد تغییراتی در کتاب‌های منتشر شده در حوزه‌های مختلف نیز هستیم؛ به گونه‌ای که با وجود حفظ رتبه نخست بیشتری کتاب منتشر شده، برای کتاب‌های حوزه ادبیات؛ شاهد افت محسوسی در عناوین و شمارگان این کتاب‌ها هستیم. موقعیت نخست ادبیات هم در عنوان و هم در شمارگان کتاب نسبت به سال قبل، متزلزل‌تر شده‌است. کافی است توجه کنیم که میانگین شمارگان کتاب در این بخش از بیش از هزار نسخه به حدود ۶۵۰ نسخه رسیده که نشان دهنده کاهش اقبال نسبت به این بخش و افت شمارگان است.
اگر بخواهیم به دیگر بخش‌ها نگاهی بیفکنیم، باید به رقابت کتاب‌های علوم عملی و علوم‌اجتماعی برای کسب عنوان دوم در بازار کتاب اشاره کنیم. در این یک سال، ناشران کتاب‌های علوم‌اجتماعی توانسته‌است عقب‌ماندگی خود را به شکل محسوسی جبران کنند. آنها در چهارماه نخست سال گذشته افت اندکی در عنوان و شمارگان را تجربه کردند اما رقیب‌شان وضع خوبی نداشت و هم در عنوان و هم در شمارگان سهم بیشتری از بازار را به دیگر موضوعات واگذار کرد. کتاب‌های با موضوعات دینی با رشد در عناوین و حفظ سهم خود از شمارگان کتاب، کمترین افت و خیز را در بازار داشتند ضمن این‌که در این بخش، شاهد کمترین کتاب‌های ترجمه هستیم؛ به گونه‌ای که نسبت کتاب‌های ترجمه به تألیف در این بخش، امسال نسبت به سال قبل باز هم کاهش شدیدی داشته‌است. در بخش کودک و نوجوان، کاهش شمارگان و افزایش قیمت کتاب خبر بدی است. میانگین شمارگان کتاب در این حوزه افت چشمگیری داشته اما میانگین قیمت کتاب ۳۰هزارتومان افزایش یافته‌است. خبر خوب اما در این حوزه این است که شاهد رشد محسوس کتاب‌های تألیفی در بهار امسال نسبت به سال گذشته بوده‌ایم. در چهارماه ابتدایی پارسال، ۵۷ درصد کتاب‌های کودک و نوجوان، تألیفی بود اما امسال این رقم به ۶۳درصد رسیده‌است که رشد محسوس و قابل توجهی در کاهش غیرمنطقی تعداد کتاب‌های ترجمه برای گروه سنی کودک و نوجوان را نشان می‌دهد. در این میان باید نگاهی ویژه به بخش کتاب‌های کمک‌درسی هم داشت که توانسته در باراز آشفته کتاب، موقعیت خود را بهبود بخشد و بحران‌های صنعت نشر بر این بخش، تأثیر محسوسی نداشته‌است به گونه‌ای که این بخش هم در تعداد عناوین کتاب و هم در شمارگان توانسته‌است، سهم بیشتری از بازار کتاب را نسبت به سال گذشته از آن خود کند.
وضعیت نشر کتاب به روایت آمار
۱- نسبت عناوین کتاب در حوزه‌های مختلف در چهارماهه نخست ۱۴۰۱:
ادبیات ۲۰ درصد
علوم عملی ۱۳.۳درصد
دین ۹ درصد
علوم اجتماعی ۱۳ درصد
کمک درسی ۸.۴درصد
۲- نسبت شمارگان کتاب در حوزه‌های مختلف در چهارماهه نخست ۱۴۰۱
ادبیات ۱۴.۸درصد
علوم عملی ۷/۱۱ درصد
علوم اجتماعی ۹.۸درصد
دین ۹ درصد
کمک درسی ۹.۳درصد
۳- نسبت عناوین کتاب در حوزه‌های مختلف در چهارماه نخست ۱۴۰۲
ادبیات ۱۸ درصد
علوم عملی ۱۱.۷درصد
علوم اجتماعی ۱۲.۷ درصد
دین ۹.۵درصد
کمک درسی ۱۲.۲درصد
۴- نسبت شمارگان کتاب در حوزه‌های مختلف در چهارماهه نخست ۱۴۰۲
ادبیات ۱۳.۴درصد
علوم عملی ۹ درصد
علوم اجتماعی ۹ درصد
دین ۹درصد
کمک درسی ۱۳.۵ درصد
۵- وضعیت کتاب در گروه کودک و نوجوان در چهارماه نخست ۱۴۰۱
تألیف ۵۷.۵درصد
ترجمه ۴۲.۵ درصد
میانگین شمارگان ۱۷۷۳نسخه
میانگین قیمت ۴۰هزار تومان
۶- وضعیت کتاب در گروه کودک و نوجوان در چهارماه نخست ۱۴۰۲
تألیف ۶۳ درصد
ترجمه ۳۷درصد
میانگین شمارگان ۸۵۵ نسخه
میانگین قیمت ۷۰هزار تومان
۷- وضعیت کلی کتاب در چهارماه نخست ۱۴۰۱
تألیف ۷۰ درصد
ترجمه ۳۰ درصد
میانگین شمارگان هزار نسخه
میانگین قیمت ۶۷ هزار تومان
۸- وضعیت کلی کتاب در چهارماه نخست ۱۴۰۲
تألیف ۷۳ درصد
ترجمه ۲۷ درصد
میانگین ۸۵۵شمارگان
میانگین قیمت ۱۰۰هزارتومان
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگوی «جام‌جم» با نماینده ولیفقیه در بنیاد شهید و امور ایثارگران عنوان شد
