آیین‌های موسیقایی، آینه فرهنگ اقوام ایرانی

این جشنواره اما کمی با جشنواره‌های معمول موسیقایی متفاوت است؛ در این جشنواره آیین‌های موسیقایی اقوام ایرانی مورد دقت بیشتری قرار می‌گیرند و این آئین‌ها فرصت بیشتری برای ظهور و بروز دارند.
دومین جشنواره ملی موسیقی و آئین‌ های اقوام ایرانی که از دو روز پیش کارش را آغاز کرده، با همت بخش خصوصی شکل گرفته و با حمایت بخش دولتی اجرا می‌شود.

دبیری این جشنواره را دامون شش‌ بلوکی برعهده دارد که پژوهشگر موسیقی نواحی ایران است و در جشنواره موسیقی نواحی نیز به عنوان هیات علمی یا در شورای انتخاب و شورای سیاست‌گذاری همکاری داشته اما علاقه‌مندان به موسیقی اقوام او را بیشتر با مادرش پروین بهمنی می‌شناسند که با لقب مادر لالایی ایران شناخته می‌شد. در گفت‌وگو با شش‌بلوکی در مقام دبیری جشنواره، بیشتر از بخش موسیقی ملی به بخش آئین‌های موسیقایی پرداخته‌ایم که ریشه‌های عمیق در فرهنگ اقوام ایرانی دارند.

***

آئین‌های اقوام ایرانی دقیقا چه کارکردی دارند و چرا در یک جشنواره موسیقایی به آنها توجه کرده‌اید؟

نکته‌ای که لازم است درباره موسیقی نواحی ایران برای مردم آشکار شود این است که تفاوت موسیقی نواحی با گونه‌های دیگر موسیقی از جمله موسیقی کلاسیک، پاپ و ... اینجاست که موسیقی نواحی یک مجموعه فرهنگی یا مولتی کالچر است. در موسیقی نواحی در کنار نغمه و آوا، عناصر دیگر فرهنگ را داریم از جمله ادبیات، ادبیات شفاهی، فوکلورها و اجراهایی که همه آنها در پیوند با موسیقی و ممدوج با آن معنا دارند. آئین‌ها در فرهنگ اقوام بشری با موسیقی آمیخته هستند و در ایران نیز چنین است با این تفاوت که تنوع این آئین‌ها در ایران به حدی است که شاید این میزان تنوع را در طول یک قاره نتوان یافت.
موسیقی اقوام در ایران به واسطه تنوع قومی، زبانی و تنوع اقلیمی، بسیار گسترده است ولی اطلاعات عموم مردم درباره این موسیقی و آئین‌های مرتبط با آن خیلی قابل توجه نیست.

به چند نمونه از این آئین‌ها اشاره می‌کنید؟

آئین‌هایی مانند «ذکر خنجر»، «دم دم سحری» و... شاید تصور کنید ما از واژه رقص به دلایل خاصی استفاده نمی‌کنیم اما واقعیت این است که این آئین‌ها به معنای واقعی، اصلا رقص نیستند. مثلا در آذربایجان به این آئین‌ها می‌گویند: «اویناماق» که به معنای بازی است. در فرهنگ قشقایی به آن «اویناماج» می‌گویند که همان واژه است با گویشی دیگر و در فرهنگ لری و در تربت جام هم به این آئین‌ها «بازی» می‌گویند.

معمولا آئین‌های موسیقایی با لباس‌های محلی اقوام اجرا می‌شوند، ریشه‌های تاریخی عمیق دارند و در پیوند با زندگی و فرهنگ مردم مناطق مختلف شکل گرفته‌اند. از جمله می‌توانم به یکی از آیین‌هایی اشاره کنم که موضوع آن کاشت، داشت و برداشت محصول در کشاوری است که پیشه اصلی مردم بود. آیین‌های اقوام همیشه با موسیقی همراه بوده یا موسیقی سازی یا نواها و نغمه‌های بومی و البته حرکاتی که با جمله‌ها و میزان‌های موسیقی اقوام هماهنگی داشته است.

آیین «ذکر خنجر» مربوط به ترکمن صحرا است و مبانی اعتقادی دارد. برخی آیین‌های موسیقیایی که مبانی اعتقادی دارند، بعد از ورود اسلام به ایران شکل گرفته‌اند و برخی دیگر از گذشته‌های دورتر وجود داشته‌اند اما با پذیرش اسلام توسط مردم ایران، ماهیتشان تغییر کرده است. آیین «ذکر خنجر» در اعیاد دینی همراه با ذکر خداوند اجرا می‌شود در حالی که اجراکنندگان لباس‌های بومی به تن دارند و همراه با به حرکت درآوردن خنجر یا چیزی شبیه به خنجر آواهای موسیقی را اجرا می‌کنند.

«دم دم سحری» از آیین‌های بوشهر و مختص ماه مبارک رمضان است. کارکرد این آئین، بیدارباش به وقت سحر در ماه مبارک رمضان بود.

بنابراین معتقدید این آیین‌ها بیشتر از آنکه نمایشی باشند، موسیقایی هستند؟

بله. گاهی این آیین‌های در زیر مجموعه جشنواره‌های تئاتری قرار می‌گرفتند اما معتقدیم آیین‌های اقوام ایرانی را نمی‌شود از موسیقی جدا کرد. یکی از دلایل ما برای پرداختن به آیین‌های اقوام در این جشنواره همین نکته است و البته اینکه تمامی آئین‌های موسیقایی ریشه در تاریخ، ارزش‌های فرهنگی و مبانی اعتقادی سالیان زندگی اقوام ایرانی دارد. کم بودن این نوع فستیوال‌ها باعث شد جشنواره ملی موسیقی را با آیین‌های موسیقایی همراه کنیم و بعد از سال‌ها در یک جشنواره تخصصی موسیقی قومی به این آیین‌ها بپردازیم. به عنوان نمونه در این دوره گروهی از کرمان حضور دارد که اساسا گروه آیین و موسیقی است و ده‌هاست که در این زمینه کار کرده و تخصص دارد و انواع آیین‌های مذهبی، اعتقادی و فرهنگی مبتنی بر فرهنگ کرمان را اجرا می‌کنند.

وقتی درباره موسیقی اقوام صحبت می‌کنید، احتمالا منظورتان جغرافیای فرهنگی اقوام است نه تقسیم‌بندی‌های استانی. درست است؟

برای ما جغرافیای سیاسی که با مرزبندی استانی قابل تغییر است، اهمیتی ندارد. برای ما جغرافیای فرهنگی مهم است و وقتی می‌گوییم ایلام منظورمان استان ایلام نیست بلکه فرهنگ ایلام شامل فرهنگ لر، کرد و لک است با علم به اینکه استان اسلام تا سال 1352 زیر نظر فرمانداری کرمانشاه بود. جغرافیای فرهنگی لرها، می‌تواند تا لرستان و در بخش لر بزرگ می‌تواند تا چهار محال و بختیاری و کهکیلویه و بویراحمد ادامه پیدا کند. جغرافیای فرهنگی کردها، می‌تواند تا کردستان و کرمانشاهان ایران و تا عراق و ترکیه و سوریه هم ادامه پیدا کند. در بخش‌هایی از کرمان، نوعی موسیقی وجود دارد که به موسیقی سیستان و بلوچستان شباهت دارد و در بخش‌هایی از این استان، اقوام ترک زندگی می‌کنند که در دوره‌های سلجوقیان و صفویان و زندیه به کرمان مهاجرت کرده‌اند. همچنین چند قرن است که قشقایی‌ها در جغرافیای کرمان زندگی می‌کنند. بنابراین سعی کرده‌ایم بر اساس بضاعتی که داریم، از هر منطقه میزبان گروه‌های اصیل منطقه را باشیم.

شما با جشنواره موسیقی نواحی همکاری کرده‌اید. چرا به این نتیجه رسیدید که در کنار جشنواره موسیقی نواحی به یک جشنواره تازه در زمینه موسیقی اقوام نیاز داریم؟

در جشنواره‌ نواحی که افتخار همکاری با آن را داشته‌ام به واسطه شرایط، گروه‌ها 10 دقیقه تا یک ربع زمان داشتند که هنرشان را به نمایش بگذارند ولی در این جشنواره سعی کرده‌ایم زمان بیشتری بعضا تا بیشتر از یک ساعت به گروه‌ها فرصت اجرا بدهیم چون برخی از آئین‌ها و رپورتوراهای موسیقی اقوام مثلا در بلوچستان یا برخی مناطق دیگر مغفول مانده‌اند و مردم کمتر آنها را می‌شناسند. برای معرفی برخی از گروه‌ها و اجراهای موسیقی اقوام با سرپرست گروه‌ها و نیز با محققان منطقه‌ای مذاکراتی داشتیم که حتما در جشنواره حضور داشته باشند تا آثارشان دیده شود.

اولویت‌های شما برای اجرا چه بوده است؟

اصیل‌ترین قطعات موسیقی اقوام مختلف، قطعات شاخص و ارزشمند اما مغفول مانده و نیز اجراهایی که می‌توانند نظر مخاطبان عام را بیشتر جلب کنند، در اولویت هستند. تلاش می‌کنیم موسیقی اقوام از حالت ویترینی خارج شود و مخاطب عام هم بتواند از آن استفاده کند البته با حفظ اصالت‌ها و سنت‌ها. برای اولین بار بخش بخش خصوصی به این موضوع ورود کرده و همراه با اداره کل ارشاد شیراز دارد این جشنواره را برگزار می‌کند تا موسیقی اقوام به دیار فراموشی نروند.

آذر مهاجر - ادبیات و هنر