صدای باطن جامعه ایران

همبستگی اجتماعی، مطلوبیت ذاتی ندارد، بلکه از غایت برمی‌خیزد. این قداست غایت است که به اتحاد نیز سرایت می‌یابد و آن را مقدس می‌سازد. با این حال، اغلب درباره مطلقِ اتحاد، سخن گفته می‌شود و نه وجه قدسی آن و منشأ تولید قدسیت در آن. در منطق دینی ما، امر قدسی آن است که به نوعی با خدای متعال، رابطه داشته باشد؛ این‌چنین پیوند و اتصالی، قداست می‌آفریند. بر این‌اساس، کنش‌های آدمی به دو دسته کنش‌های طبیعی و کنش‌های عالی تقسیم می‌شوند. در مباحث فلسفه اخلاقِ استاد مطهری، سخن از دوگانه فعل طبیعی/فعل اخلاقی آمده که ناظر به همین مسأله است. به‌هرحال، اتحاد به‌خودی‌خود، مقدس و معنوی و ملکوتی نیست، بلکه باید برای آن، وجهی خاص را در نظر گرفت که انسان و جامعه و تاریخ را به خدا متتصل گرداند.

۲- بسیاری از روایت‌های کنونی درباره اتحاد، نامقدس هستند؛ چون جوهر عمل‌گرایانه دارند و تقرب الی الله را اراده نکرده‌اند. اشارات جریانِ روشنفکری سکولار به اتحاد منهای ایدئولوژی، دلالت بر همین معنا دارد. روشنفکری سکولار می‌خواهد به بهانه‌های به‌ظاهر کارکردگرایانه و موقعیتی، بنیان‌های هویتی جامعه را منهدم سازد و اتحاد مقدس را به ائتلاف‌های ناگفتمانی و این‌جهانی و تهی از معانی عالی تبدیل کند. 
​​​​​​​در واقع، شرایط جنگی سبب شده تا روشنفکری سکولار از ضرورت انسجام اجتماعی، به‌عنوان یک توجیه مقبول برای سکولارسازی جامعه ایران یا دست‌کم، روایت از آن بهره ببرد. در این خوانش واقعیت‌گریز و سوگیرانه، گفته می‌شود که جامعه ایران، تغییر هویت داده و در دهه‌های گذشته، هرچه بیشتر به سوی لیبرالیسم حرکت کرده و از اقتضائات دهه ۶۰، به‌طور کلی فاصله گرفته است. این جامعه، سودای زندگی دارد نه آرمان؛ به خود می‌اندیشد و نه دیگران؛ قصد توسعه دارد نه تمدن‌سازی؛ عقل معاش دارد نه عقل معاد؛ بر علوم انسانیِ سکولار تکیه دارد نه ایدئولوژی دینی؛ از انقلاب عبور کرده و به نظام سیاسی، به چشم ولایت و حاکمیت دینی نمی‌نگرد؛ محاسبه‌گر شده و فقط به امروز و اکنونش می‌اندیشد و نمی‌خواهد تاریخ را تغییر دهد؛ و ... .

۳- این روایت، تعمیم دگرگونی‌های بخشی از جامعه ایران به تمامیت جامعه ایران است. روشنفکری سکولار، نمودها و ظهورات حداقلی را برمی‌گیرد و از آنها، یک قاب عمومی می‌سازد و به همه جامعه ایران تعمیم می‌دهد. ما با یک روایت تجددی مواجه هستیم که به مدد رسانه و قدرت و خدعه، غالب شده است، در حالی‌که واقعیت اجتماعی، چنین ماهیتی ندارد. ما در صحنه نبرد روایت‌ها قرار گرفته‌ایم نه نبرد واقعیت‌ها. در مقابل، همچنان مشاهده می‌کنیم که عمده‌ترین تجمعات و ظهورات اجتماعی، متعلق به لایه دینی جامعه است؛ بی‌آن‌که حاکمیت در تکوین آنها دخالت داشته باشد. وجه غالب این جامعه، مایل و معتقد به دین است و هویت خود را در دین می‌یابد و انگیزه‌ها و غایات دینی، محرک او هستند. البته دین در این روایت، دینِ اقلی نیست که خود بر سکولاریسم دلالت دارد و گرهی را از تکامل تاریخیِ ما نمی‌گشاید.
جامعه ایران، دین را در متن حیات خویش، جاری کرده و شئونات و ساحات زندگی خویش را آغشته و آمیخته به دین می‌یابد. این همگرایی و اتصال، گسستنی نیست و تلاش‌های فکری و رسانه‌ای روشنفکری سکولار در دهه‌های گذشته، موجب نشده که این نظم هویتی برچیده شود. آری، ما از برهه واگرایی‌های دهه ۷۰ به این سو، دچار آفات و مصائب معنایی شده‌ایم، اما دامنه این وضع، بیش از این نیست که فقط پاره‌ای از جامعه، گرفتار عالم تجدد شده‌‌اند، نه اکثریت آن. جامعه را باید بر مبنای اراده جمعی و کلی‌اش در مقاطع معنادار و بادوام، قضاوت کرد، نه در چارچوب کنش‌های هیجانی و موسمی. هر لحظه از جامعه، گویای انتخاب قطعی و نهایی آن نیست؛ چنان‌که بُرش‌های کوچک و لایه‌های اندک را نمی‌توان نمایانگرِ کلیت جامعه دانست و حکم خاص را به عام تعمیم داد. تکه‌های گزینش‌شده و لحظه‌های قاب‌بندی‌شده و گفتارهای هیجان‌زده، فریبنده هستند و راه به باطن جامعه ندارند. شاید بهترین تعبیر این باشد که باطن جامعه ایران، در زیر تابوت حاج‌قاسم، متجلی شد.