جنگ خاموش با فیک‌نیوزها(اخبار جعلی)
در دهه‌های اخیر، ارتباطات و فناوری با رشد قابل‌ملاحظه‌ای همراه بوده است. با گسترش و نفوذ فزاینده رسانه‌های اجتماعی، فرصت‌هایی همچون تسهیل فرآیند ارتباطات و گردش سریع اطلاعات فراهم شده است. درعین‌حال تهدیدهای قابل‌توجهی نیز پدید آمده‌اند و فضای مجازی به یکی از مهم‌ترین بسترهای تبادل اطلاعات، اخبار و تحلیل‌ها تبدیل شده است.
از تولید و انتشار خبرهای جعلی به‌عنوان یکی از این تهدیدها نام می‌برند که با رشد رسانه‌های اجتماعی، امروزه به معضلی بزرگ در همه کشورها بدل شده است. بااین‌حال، دولت‌ها با سیاست‌گذاری، تدوین قوانین و مقرراتی برای مهار بهنگام و کاهش آثار مخرب اخبار جعلی بر افکارعمومی دست‌به‌کار شده‌اند؛ اما همچنان شاهد اثرات مخرب این خبرها یا همان فیک‌نیوزها هستیم.
ضرورت این موضوع دولت‌ها را بر آن داشت تا تکنیک‌های مؤثر تشخیص راستی‌آزمایی را بررسی کنند. از آنجا که اخبار جعلی نه‌تنها می‌توانند افکارعمومی را منحرف کنند، بلکه بر تصمیم‌گیری‌های اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی نیز اثرگذار هستند بنابراین برای مقابله با آنها سامانه‌ها و تکنیک‌هایی شناسایی و مورد استقبال واقع شده‌اند.
اخبار جعلی (فیک‌نیوزها) به محتوای خبری گفته می‌شود که با اهدافی مانند فریب مخاطب، اثرگذاری بر نگرش عمومی، یا کسب منافع سیاسی و اقتصادی منتشر می‌شود.این اخباراغلب بااستفاده ازتیترهای تحریک‌آمیز، اطلاعات ناقص یا تحریف‌شده و تصاویر ساختگی شکل می‌گیرند. ظهور شبکه‌های اجتماعی، فرآیند انتشار این نوع خبرها را سریع‌تر و کم‌هزینه‌تر کرده است، به‌طوری‌که در کمتر از چند دقیقه می‌توانند کاربران بسیاری را تحت‌تأثیر قرار دهند. اگر مردم بتوانند قدرت تحلیل و تشخیص خبر صحیح از نادرست را تقویت کنند، نه‌تنها از فریب‌خوردن جلوگیری می‌شود،بلکه گامی مهم درجهت شکل‌گیری یک جامعه آگاه و مقاوم در برابر جنگ‌های روانی و اطلاعاتی برداشته خواهد شد.
اگر روزی چند ساعت، سراغ رسانه‌های رسمی یا شبکه‌های غیررسمی مثل اکانت‌های اینستاگرام و توییتر بروید و اخبار را دنبال کنید در همین مدت کم، با انواع خبرهای دروغ و غیردقیق روبه‌رو خواهید شد. وضعیت تلخ‌تر ماجرا این است که متوجه نشوید با خبر نادرستی یا دروغ روبه‌رو هستید و حتی خودتان به ابزاری برای نقل و تکثیر آن خبر تبدیل می‌شوید.
«فیک نیوز» (Fake News) سال ۲۰۱۷ توسط دیکشنری Collins به عنوان کلمه سال اعلام شد. طبق این دیکشنری برای تعریف فیک نیوز به دو نکته اشاره دارد؛ نخست این‌که فیک نیوز از جنس اطلاعات نادرست و شکل ظاهری آن شبیه خبرهای درست و واقعی است؛ بنابراین خبرهای جعلی به معنای «ساختگی» است یعنی چیزی که اصل نیست، به شکلی ساخته شده و نشان داده می‌شود که با نسخه اصل آن اشتباه گرفته شود.
اشکال مختلف اخبار جعلی
اخبار جعلی در سه دسته اخبار کاملا ساختگی (بدون منبع و از اساس نادرست است)، تحریف اخبار واقعی (استفاده از بخشی از یک خبر واقعی و تغییر آن به‌گونه‌ای که مفهوم متفاوت یا غلطی القا شود) و اخبار طنز یا کنایه‌آمیز (در اصل برای سرگرمی تولید می‌شوند، اما گاهی به‌عنوان واقعیت درک و بازنشر می‌شوند) ساخته می‌شود.
همان‌طور که اشاره شد انتشار اخبار جعلی می‌تواند اعتماد عمومی نسبت به رسانه‌ها و نهادهای رسمی را مخدوش و با هدف گمراه‌کردن کاربران مانند شایعاتی درباره نرخ ارز یا قیمت سهام، بازار را دچار نوسان کند. یکی از مؤثرترین راهکارها برای مقابله با این پدیده، ارتقای سواد رسانه‌ای (سواد دیجیتال) در جامعه است. سواد رسانه‌ای به معنای توانایی تحلیل، ارزیابی و تشخیص اعتبار محتواهای خبری و رسانه‌ای است که با آموزش این مهارت به شهروندان می‌توان قدرت تفکر انتقادی آنها را در برابر حجم عظیم اطلاعات فضای مجازی تقویت کرد.
البته نباید نقش رسانه‌های رسمی را نادیده گرفت، زیرا آنها می‌توانند با تولیدمحتوای دقیق، شفاف و مبتنی بر منابع معتبر، نقش مهمی در ترویج فرهنگ خبرخوانی صحیح ایفا کنند. این رویکرد نه‌تنها به کاهش تأثیر اخبار جعلی کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش اعتماد عمومی به رسانه‌ها نیز می‌شود، که این امر نیازمند حرفه‌ای بودن و تولید خبرهای صحیح در زمان مناسب است.
اما ما به‌عنوان یک مخاطب معمولی باید بتوانیم اخبار جعلی را تشخیص دهیم که کار آسانی است و فقط باید در مورد آن تأمل و دید انتقادی داشته باشیم و قبل از قضاوت، محتوای کامل خبر را بررسی کنیم. البته برای شناسایی اخبار جعلی همیشه باید به منبع اصلی خبر توجه کرد. اگر رسانه یا وبسایتی که خبر را منتشر کرده ناشناس یا فاقد اعتبار است، باید نسبت به صحت آن تردید کرد.
راهکار دیگر این است که خبر را در سایر منابع جست‌‌وجو و بررسی کنیم. اگر خبری مهم است، احتمالا رسانه‌های دیگر هم آن را منتشر کرده‌اند و نبود پوشش خبری در منابع معتبر می‌تواند نشانه جعلی بودن آن باشد. همچنین باید تاریخ و زمان انتشار خبر بررسی شود. زیرا برخی خبرهای جعلی، اخبار قدیمی را دوباره بازنشر می‌کنند و آن را به شرایط فعلی یا سخن یک شخص نسبت می‌دهند.بررسی تصاویر و ویدئوها نیز در تشخیص اخبار جعلی به ما کمک می‌کنند. مثلا چند سال پیش، تصویر یک مادر و کودک در فضای مجاز منتشر شد که در خیابان خوابیده بودند ونوشته بودند: «مادر و کودکی گرسنه در ۵۰۰ متری ساختمان مجلس شورای اسلامی». این تصویر توسط یک کاربر درفضای مجازی منتشر شده بود و بازتاب بسیار پیدا کرد اما بررسی‌ها نشان می‌داد این عکس مربوط به ایران نیست وبرای یک کشور در شمال آفریقاست. بنابراین استفاده از ابزارهای جست‌وجوی معکوس تصویر مانند(Google Images) می‌تواند نشان دهد آیا تصویر یا ویدئو ازجای دیگری و درزمانی متفاوت گرفته شده یا خیر.
بااین‌حال پیشرفت فناوری باعث شده ابزارهای متعددی برای شناسایی و مقابله با اخبار جعلی ایجاد شود. الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند محتوای مشکوک را شناسایی وعلامت‌گذاری کنند.شبکه‌های اجتماعی مانندفیسبوک و ایکس(توییتر سابق) نیز سیستم‌هایی برای گزارش و بررسی محتوای نادرست ایجاد کرده‌اند. بااین‌حال، این فناوری‌ها کامل نیستند و همچنان به همکاری کاربران برای گزارش محتواهای جعلی نیاز است.
در شرایط بحرانی و جنگی (نظامی) و مواقعی که تنش‌های بالا می‌گیرد، انتشار اخبار سرعت بالایی دارد و ممکن است خبری جعلی توسط یک کانال یا یک صفحه فضای مجازی منتشر شود. سایر کانال‌ها برای این‌که در جذب مخاطبان عقب نمانند، بدون بررسی و تحقیق آن را بازنشر می‌کنند در حالی که این خبر فیک با هدف خاصی توسط یک کانال یا شخصی در فضای مجازی ساخته شده اما کانال‌های رسمی به آن اعتبار می‌دهند. بنابراین آموزش و بالا بردن سطح سواد رسانه‌ای و مقابله با اخبار جعلی جایگاه ویژه‌ای به خصوص در مواقع بحرانی دارد. حتی مشاهده شده یک فرد به دلیل یک خبر دروغ، اقدام به سرمایه گذاری یا خرید سهام کرده اما بعد از چند روز جعلی بودن آن اعلام و این فرد دچار زیان مالی شده است.
در پایان باید گفت حکومت‌ها می‌توانند با تصویب قوانین مشخص، انتشار عمدی اخبار جعلی را جرم‌انگاری کنند. همچنین، سرمایه‌گذاری در برنامه‌های آموزشی وآگاهی‌بخشی عمومی می‌تواند نتایج بلندمدتی در کاهش انتشار اخبار جعلی داشته باشد.
اگر مردم توانایی تشخیص و تحلیل محتوا را پیدا کنند، نه‌تنها در برابر اخبار جعلی مقاوم‌تر خواهند شد، بلکه جامعه‌ای آگاه و کمترآسیب‌پذیر در برابر جنگ روانی و رسانه‌ای شکل خواهد گرفت. به بیان دیگر، آگاهی‌بخشی در این زمینه همانند واکسنی است که جامعه را در برابر ویروس اطلاعات غلط ایمن می‌کند. هرچه این آگاهی گسترده‌تر باشد، فضای مجازی سالم‌تر و تصمیم‌های فردی و جمعی دقیق‌تر خواهد بود.
ضرورت این موضوع دولت‌ها را بر آن داشت تا تکنیک‌های مؤثر تشخیص راستی‌آزمایی را بررسی کنند. از آنجا که اخبار جعلی نه‌تنها می‌توانند افکارعمومی را منحرف کنند، بلکه بر تصمیم‌گیری‌های اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی نیز اثرگذار هستند بنابراین برای مقابله با آنها سامانه‌ها و تکنیک‌هایی شناسایی و مورد استقبال واقع شده‌اند.
اخبار جعلی (فیک‌نیوزها) به محتوای خبری گفته می‌شود که با اهدافی مانند فریب مخاطب، اثرگذاری بر نگرش عمومی، یا کسب منافع سیاسی و اقتصادی منتشر می‌شود.این اخباراغلب بااستفاده ازتیترهای تحریک‌آمیز، اطلاعات ناقص یا تحریف‌شده و تصاویر ساختگی شکل می‌گیرند. ظهور شبکه‌های اجتماعی، فرآیند انتشار این نوع خبرها را سریع‌تر و کم‌هزینه‌تر کرده است، به‌طوری‌که در کمتر از چند دقیقه می‌توانند کاربران بسیاری را تحت‌تأثیر قرار دهند. اگر مردم بتوانند قدرت تحلیل و تشخیص خبر صحیح از نادرست را تقویت کنند، نه‌تنها از فریب‌خوردن جلوگیری می‌شود،بلکه گامی مهم درجهت شکل‌گیری یک جامعه آگاه و مقاوم در برابر جنگ‌های روانی و اطلاعاتی برداشته خواهد شد.
اگر روزی چند ساعت، سراغ رسانه‌های رسمی یا شبکه‌های غیررسمی مثل اکانت‌های اینستاگرام و توییتر بروید و اخبار را دنبال کنید در همین مدت کم، با انواع خبرهای دروغ و غیردقیق روبه‌رو خواهید شد. وضعیت تلخ‌تر ماجرا این است که متوجه نشوید با خبر نادرستی یا دروغ روبه‌رو هستید و حتی خودتان به ابزاری برای نقل و تکثیر آن خبر تبدیل می‌شوید.
«فیک نیوز» (Fake News) سال ۲۰۱۷ توسط دیکشنری Collins به عنوان کلمه سال اعلام شد. طبق این دیکشنری برای تعریف فیک نیوز به دو نکته اشاره دارد؛ نخست این‌که فیک نیوز از جنس اطلاعات نادرست و شکل ظاهری آن شبیه خبرهای درست و واقعی است؛ بنابراین خبرهای جعلی به معنای «ساختگی» است یعنی چیزی که اصل نیست، به شکلی ساخته شده و نشان داده می‌شود که با نسخه اصل آن اشتباه گرفته شود.
اشکال مختلف اخبار جعلی
اخبار جعلی در سه دسته اخبار کاملا ساختگی (بدون منبع و از اساس نادرست است)، تحریف اخبار واقعی (استفاده از بخشی از یک خبر واقعی و تغییر آن به‌گونه‌ای که مفهوم متفاوت یا غلطی القا شود) و اخبار طنز یا کنایه‌آمیز (در اصل برای سرگرمی تولید می‌شوند، اما گاهی به‌عنوان واقعیت درک و بازنشر می‌شوند) ساخته می‌شود.
همان‌طور که اشاره شد انتشار اخبار جعلی می‌تواند اعتماد عمومی نسبت به رسانه‌ها و نهادهای رسمی را مخدوش و با هدف گمراه‌کردن کاربران مانند شایعاتی درباره نرخ ارز یا قیمت سهام، بازار را دچار نوسان کند. یکی از مؤثرترین راهکارها برای مقابله با این پدیده، ارتقای سواد رسانه‌ای (سواد دیجیتال) در جامعه است. سواد رسانه‌ای به معنای توانایی تحلیل، ارزیابی و تشخیص اعتبار محتواهای خبری و رسانه‌ای است که با آموزش این مهارت به شهروندان می‌توان قدرت تفکر انتقادی آنها را در برابر حجم عظیم اطلاعات فضای مجازی تقویت کرد.
البته نباید نقش رسانه‌های رسمی را نادیده گرفت، زیرا آنها می‌توانند با تولیدمحتوای دقیق، شفاف و مبتنی بر منابع معتبر، نقش مهمی در ترویج فرهنگ خبرخوانی صحیح ایفا کنند. این رویکرد نه‌تنها به کاهش تأثیر اخبار جعلی کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش اعتماد عمومی به رسانه‌ها نیز می‌شود، که این امر نیازمند حرفه‌ای بودن و تولید خبرهای صحیح در زمان مناسب است.
اما ما به‌عنوان یک مخاطب معمولی باید بتوانیم اخبار جعلی را تشخیص دهیم که کار آسانی است و فقط باید در مورد آن تأمل و دید انتقادی داشته باشیم و قبل از قضاوت، محتوای کامل خبر را بررسی کنیم. البته برای شناسایی اخبار جعلی همیشه باید به منبع اصلی خبر توجه کرد. اگر رسانه یا وبسایتی که خبر را منتشر کرده ناشناس یا فاقد اعتبار است، باید نسبت به صحت آن تردید کرد.
راهکار دیگر این است که خبر را در سایر منابع جست‌‌وجو و بررسی کنیم. اگر خبری مهم است، احتمالا رسانه‌های دیگر هم آن را منتشر کرده‌اند و نبود پوشش خبری در منابع معتبر می‌تواند نشانه جعلی بودن آن باشد. همچنین باید تاریخ و زمان انتشار خبر بررسی شود. زیرا برخی خبرهای جعلی، اخبار قدیمی را دوباره بازنشر می‌کنند و آن را به شرایط فعلی یا سخن یک شخص نسبت می‌دهند.بررسی تصاویر و ویدئوها نیز در تشخیص اخبار جعلی به ما کمک می‌کنند. مثلا چند سال پیش، تصویر یک مادر و کودک در فضای مجاز منتشر شد که در خیابان خوابیده بودند ونوشته بودند: «مادر و کودکی گرسنه در ۵۰۰ متری ساختمان مجلس شورای اسلامی». این تصویر توسط یک کاربر درفضای مجازی منتشر شده بود و بازتاب بسیار پیدا کرد اما بررسی‌ها نشان می‌داد این عکس مربوط به ایران نیست وبرای یک کشور در شمال آفریقاست. بنابراین استفاده از ابزارهای جست‌وجوی معکوس تصویر مانند(Google Images) می‌تواند نشان دهد آیا تصویر یا ویدئو ازجای دیگری و درزمانی متفاوت گرفته شده یا خیر.
بااین‌حال پیشرفت فناوری باعث شده ابزارهای متعددی برای شناسایی و مقابله با اخبار جعلی ایجاد شود. الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند محتوای مشکوک را شناسایی وعلامت‌گذاری کنند.شبکه‌های اجتماعی مانندفیسبوک و ایکس(توییتر سابق) نیز سیستم‌هایی برای گزارش و بررسی محتوای نادرست ایجاد کرده‌اند. بااین‌حال، این فناوری‌ها کامل نیستند و همچنان به همکاری کاربران برای گزارش محتواهای جعلی نیاز است.
در شرایط بحرانی و جنگی (نظامی) و مواقعی که تنش‌های بالا می‌گیرد، انتشار اخبار سرعت بالایی دارد و ممکن است خبری جعلی توسط یک کانال یا یک صفحه فضای مجازی منتشر شود. سایر کانال‌ها برای این‌که در جذب مخاطبان عقب نمانند، بدون بررسی و تحقیق آن را بازنشر می‌کنند در حالی که این خبر فیک با هدف خاصی توسط یک کانال یا شخصی در فضای مجازی ساخته شده اما کانال‌های رسمی به آن اعتبار می‌دهند. بنابراین آموزش و بالا بردن سطح سواد رسانه‌ای و مقابله با اخبار جعلی جایگاه ویژه‌ای به خصوص در مواقع بحرانی دارد. حتی مشاهده شده یک فرد به دلیل یک خبر دروغ، اقدام به سرمایه گذاری یا خرید سهام کرده اما بعد از چند روز جعلی بودن آن اعلام و این فرد دچار زیان مالی شده است.
در پایان باید گفت حکومت‌ها می‌توانند با تصویب قوانین مشخص، انتشار عمدی اخبار جعلی را جرم‌انگاری کنند. همچنین، سرمایه‌گذاری در برنامه‌های آموزشی وآگاهی‌بخشی عمومی می‌تواند نتایج بلندمدتی در کاهش انتشار اخبار جعلی داشته باشد.
اگر مردم توانایی تشخیص و تحلیل محتوا را پیدا کنند، نه‌تنها در برابر اخبار جعلی مقاوم‌تر خواهند شد، بلکه جامعه‌ای آگاه و کمترآسیب‌پذیر در برابر جنگ روانی و رسانه‌ای شکل خواهد گرفت. به بیان دیگر، آگاهی‌بخشی در این زمینه همانند واکسنی است که جامعه را در برابر ویروس اطلاعات غلط ایمن می‌کند. هرچه این آگاهی گسترده‌تر باشد، فضای مجازی سالم‌تر و تصمیم‌های فردی و جمعی دقیق‌تر خواهد بود.
