برنامهسازی کودک باید بازتابدهنده واقعیتهای جامعه و نیازهای روز باشد. این یعنی تولیدکنندگان باید با شناخت دغدغههای نسل جدید، سراغ محتوای روز و موثر بروند. بازنگری دراین مسیر،فرصتی برای ساختن نسلی خلاقتر وآگاهتر است. به همین منظور قاب کوچک با چند مدیر و برنامهساز کودک درباره چالشها و راهکارهای تحول در این حوزه گفتوگو کرده است.
شناسایی نیازهای کودکان
محمدصادق باطنی، رئیس مرکز کودک و نوجوان سیما، در نگاهی به برنامهسازیهای حوزه کودک در گذشته و حال گفت: تلویزیون در گذشته تجربههای خوبی در برنامهسازی کودک داشت، اما نگاه تخصصی به تفاوتهای سنی وجود نداشت و برنامهها برای همه کودکان یکسان بود. با راهاندازی شبکه کودک، برنامهها تخصصیتر شدند و ردههای سنی خردسال و کودک در شبکههای پویا و نهال از هم تفکیک شد. قبلا برنامهسازی کودک اغلب به شکل برنامه عمو یا خاله و با آیتمهای محدود انجام میشد و به همه نیازهای متنوع کودکان پاسخ نمیداد. اکنون شبکه کودک به نیازهای علمی، اجتماعی، فردی و سرگرمی کودکان با تنوع بیشتری پاسخ میدهد.
باطنی شناخت عمیق از مسائل و نیازهای دورههای رشد کودک را از خلأهای بزرگ طراحی برنامهسازی حوزه کودک دانست و ادامه داد: در گذشته برنامهسازی کودک بیشتر بر دایره محدودی از اخلاقیات متمرکز بود و به نیازهای دورههای مختلف رشد کودک توجه نمیشد. اکنون با نگارش دو سند «برنامهسازی رشد محور خردسال» و «برنامهسازی رشد محور کودک» در شبکه کودک، طراحی برنامهها براساس نیازهای واقعی هر گروه سنی انجام میشود.
رئیس مرکز کودک و نوجوان سیما درخصوص دو سند برنامهسازی رشد محور کودک و نوجوان توضیح داد: این اسناد که با همکاری فعالان حوزه کودک تهیه شده، به سفارشنامههای عملیاتی تبدیل شده و در برنامهها اجرا شدهاند. با ارزیابی نتایج و رفع ضعفها، اسناد اکنون کاربردی بوده و نیازهای شبکه را بهخوبی برطرف میکنند.
وی ادامه داد: امروز هر برنامه شبکه کودک براساس نیازهای رشدی و با توجه به مقطع سنی کودکان طراحی میشود. مثلا برنامه «سر سفره خدا» به آموزش حریم خصوصی میپردازد و با شخصیت ململ، ارزش قدردانی و صرفهجویی را آموزش میدهد تا کودکان این مفاهیم را متناسب با سن خود تجربه کنند. این یعنی اکنون برنامههای شبکه کودک با هدف رشد و براساس نیازهای واقعی هر دوره سنی طراحی میشوند. این سندها، خلا گذشته را جبران کرده و نیازهای خردسالان و کودکان را دقیق شناسایی و پوشش میدهند.
رئیس مرکز کودک و نوجوان سیما به استفاده کودکان از تلفن همراه اشاره و عنوان کرد: باید دقت داشت که با تغییرات نسلی و دسترسی گسترده کودکان به تلفن همراه، برنامههای شبکه کودک به تعامل بیشتر با مخاطبان روی آورده است. اکنون شبکه کودک تلاش دارد با حضور فعال در پیامرسان شاد و دریافت روزانه محتوا از سه میلیون کاربر، نیازها و تعاملات کودکان را بهتر پوشش دهد.
وی از شهر بزرگ مجازی کودکان خبر داد و گفت: در این راستا شبکهای با عنوان اولیه «زیست بوم مجازی پویا نو» طراحی کردهایم که به زودی تبدیل به یک شهر بزرگ مجازی خواهد شد. این بستر به کودکانی که ممکن است به طور بیقاعده از فضای مجازی و تلفن همراه استفاده کنند، کمک خواهد کرد تا از طریق این شهر مجازی و پیوند با شبکه کودک، جریانی متفاوت از مصرف محتوای سازنده و مناسب برای خود ایجاد کنند.
اهمیت اتاق فکر
فاطمه شیرازیمقدم، تهیهکننده با سابقه حوزه کودک که برنامه «بچهها بیاید تماشا» را روی آنتن شبکه تهران دارد هم درخصوص اتاقفکرهای برنامهسازی حوزه کودک عنوان کرد: در تولید برنامه کودک، مشورت با اعضای تیم مانند عروسکگردانها، صداپیشهها، گریمور، طراح صحنه، روانشناسان و متخصصان رنگ و زیباییشناسی اهمیت دارد. اتاق فکر شبکه متشکل از این افراد است تا برنامهها جذاب و تخصصی تولید شوند. مثلا برای معرفی شخصیتها با عروسکسازان مشورت میشود و باید دقت داشت که گروه تلاش دارد از تجربههای جهانی کودک بهره ببرد. هر فصل چند جلسه اتاق فکر با نظارت مدیر گروه برگزار و روند تولید برنامهها بازنگری میشود.
شیرازیمقدم در ادامه تبیین شرایط اتاق فکر اضافه کرد: کودک امروز با گذشته متفاوت است، بنابراین اتاق فکر شبکه با حضور روانشناسان و آموزگاران، بر تربیت نوین، هوش هیجانی و شخصیتسازی هدفمند در برنامهها تاکید دارد. با توجه به تفاوتهای کودک امروز دقت داریم تا اتاق فکر با حضور روانشناسان و آموزگاران بر تربیت نوین، هوش هیجانی و شخصیتسازی هدفمند کودکان تاکید میکند.
وی در قیاس برنامههای تولیدی این حوزه افزود: در برنامه بچهها بیاید تماشا تلاش داریم که به نوآوری در محتوا و رسانه اهمیت داده شود، اما برخی تولیدات هنوز به فرمهای قدیمی متکیاند و کودکان امروز را در نظر نمیگیرند. برای موفقیت باید با کودکان امروز همراه بود و نگاه از بالا را باید کنار گذاشت.
تهیهکننده برنامه بچهها بیاید تماشا تاکید کرد: گروه برنامهسازی باید تلاش کند نگاه و دیدگاه خود را به کودکان نزدیک کند. برنامهها نباید صرفا سرگرمکننده باشند، بلکه باید کنجکاوی و نظم را در کودکان تقویت کنند. در بچهها بیاید تماشا آموزش مشاغل، فناوریهای جدید و هوش مصنوعی مورد توجه است و برنامهها فقط به قالبهای تکراری محدود نمیشوند.
شیرازیمقدم رویکرد برنامهاش را اینگونه تشریح کرد: در بچهها بیاید تماشا شادی، آموزش امید و لذت از چیزهای کوچک با عروسکها به بچهها منتقل میشود. برنامه، مجری انسانی ندارد و با استفاده از رمزینهها، کودکان با کمک والدین وارد سایت شده، موسیقی گوش میدهند و به سوالات تعاملی پاسخ میدهند تا تعامل با مخاطب تقویت شود.
ضرورت تغییر در رویکردها
فاطمه امینی، مجری و بازیگر حوزه کودک با اشاره به تجربیاتش در فضای آموزش و پرورش و برنامههای تلویزیونی که داشته، گفت: بچهها امروزه بسیار آگاهتر از قبل وحتی فراتر از سن خود هستند؛ اما برنامهسازی هنوز به واقعیتهای دنیای آنها و چالشهایی مثل فضای مجازی توجه کافی ندارد.لازم است آموزشها جدیتر و متناسب با نیازهای واقعی کودکان ارائه شود، نه صرفا تاکید بر بایدها و نبایدهای ساده. امروز دیگر نمیتوان به شخصیتهای سادهای مثل «آقاخرگوشه» اکتفا کرد و باید برنامهها را متناسب با ویژگیهای کودکان امروزی و با جلب اعتمادشان طراحی کرد. نباید فقط برای یک قشر خاص محتوا تولید شود، بلکه باید به همه واقعیتها و تنوع مخاطبان توجه داشت.
این مجری کودک افزود: اتاق فکر برنامههای کودک باید با حضور کارشناسان و معلمان باتجربه تشکیل شود تا نیازهای واقعی هر منطقه و تفاوتهای فرهنگی مخاطبان را در تولید برنامهها در نظر بگیرند. پرداختن به مسائل ملموس و واقعی هر منطقه ضروری است و نباید یک محتوای ثابت برای همه اجرا شود.
بخش خاکستری جامعه بسیار بزرگ است و نمیتوان فقط جنبههای مثبت کودکان را دید؛ مشکلاتی مثل کاهش سن اعتیاد، والدین سمی و بلوغ زودرس، از واقعیتهای امروز است.برای برنامهسازی مؤثر،باید اتاق فکرفعال با جلسات منسجم و بازخوردگیری از متخصصان کودک و معلمان تشکیل شود تا این مسائل واقعی مورد بررسی قرار گیرد.
برای برنامهسازی مؤثر باید نیازها و علایق کودکان را بهخوبی بشناسیم و به صدای آنها گوش دهیم. همانطور که مادر باید غذا را خوشمزه و جذاب کند تا بچه بخورد، ما هم باید محتوای خلاق و جذاب بسازیم تا کودکان با آن ارتباط بگیرند.
چالشهای کودک امروز
مسعود روشنپژوه، مجری شناختهشده و مشهور حوزه کودک که با برنامه «مسابقه محله» در بین مخاطبان شهرت دارد، درباره چالش برنامهسازی حوزه کودک در این سالها گفت: امروزه با تغییرات گسترده فرهنگی و خانوادگی، پاسخگویی به نیازهای کودکان در تولیدات تلویزیونی به چالشی اساسی تبدیل شده است. تولیدات کودک تنوع بالایی دارند و انتظار مخاطبان بسته به محل زندگی، از روستاهای دورافتاده تا شهرهای مدرن، بسیار متفاوت است؛ جایی که برخی کودکان همچنان با سنتها بزرگ میشوند و برخی دیگر از والدینشان نیز پیشرفتهتر هستند. همین تفاوتها باعث میشود ساخت برنامهای که حتی نیمی از کودکان را جذب کند، کاری دشوار و پیچیده باشد.
روشنپژوه استفاده از برنامههای مسابقهای برای جذب کودکان را از تکنیکهای موفق این حوزه معرفی کرد و ادامه داد: در طول ۳۵ سال تجربه در زمینه کار با کودکان به این نتیجه رسیدهام که به طور مثال آنها همواره به رقابت علاقه دارند. این رقابت میتواند از سادهترین تا حرفهایترین شکلها، مانند فوتبال، متغیر باشد. بچهها همیشه جذب این نوع رقابتها میشوند و این جذابیت هنوز هم وجود دارد. اما اگر بخواهیم از طریق برنامههای شومحور کودکان را جذب کنیم، کار بسیار دشواری در پیش خواهیم داشت چرا که این گونه برنامهها به تفکر عمیق و مناسب زمان نیاز دارند.
وی افزود: کارتون موفق «فوتبالیستها» که ژاپنیها ساختهاند، با هدف این بوده که فوتبال را در ذهن کودکان جا بیندازند تا بتوانند وقتی که میزبانی جام جهانی را بر عهده میگیرند، بخشی از ورزشگاهها را با کودکان پر کنند و حرفه فوتبال را هم بین این گروه سنی ترویج دهند. اینها سیاستهای کلانی هستند که به یکدیگر وابستهاند و اگر حلقهای در این زنجیره قطع شود، کودکان و خانوادهها تحت تأثیر قرار میگیرند.