در گفت‌وگوی جام جم با یک اقتصاددان مطرح شد؛
بازگشت اسنپ‌بک سازمان ملل؛ شوکی فوری یا اقدامی نمادین؟
پایان هفته گذشته، شورای امنیت سازمان ملل و اتحادیه اروپا حرکت‌هایی انجام دادند که برخی از تحلیل‌گران آن را «بازگرداندنِ بخشی از تحریم‌ها» یا اصطلاحاً «اسنپ‌بَک» خواندند؛ اقدامی که با واکنش‌های متفاوت کشورهای جهان همراه شد. این تصمیم بلافاصله پرسش‌هایی را درباره پیامدهای اقتصادی و تجاری به‌وجود آورد: از نگرانی درباره کاهش درآمدهای نفتی تا تأثیر بر نرخ ارز و تجارت رسمی. برای واکاوی این موضوع با مینا رزاقی، اقتصاددان و فعال رسانه‌ای، به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
در ادامه مینا رزاقی با زبانی روشن و مبتنی بر تجربه و آمار، سناریوها و پیشنهادهای سیاستی را توضیح می‌دهد:
**خیلی ساده بفرمایید: «اسنپ‌بَک» چیست و چرا الآن مطرح شد؟
خیلی ساده بگویم، «اسنپ‌بک» یعنی امکان بازگرداندن قطعنامه‌هایی که قبلاً معلق یا تعلیق شده بودند، وقتی طرفین توافق به تعهداتشان عمل نکنند. در عمل وقتی گروهی از اعضا در سازمان ملل مسیر قانونی‌اش را دنبال کنند، می‌توانند آن مجموعه محدودیت‌ها را دوباره فعال کنند. در مورد ایران، بخشی از کشورهای اروپایی این روند را پیگیری کردند که به فعال شدن برخی بندها و محدودیت‌ها انجامید.
**دقیقا کدام محدودیت‌ها برگردانده شدند؟
در گام اول معمولاً مواردی مثل محدودیت‌های مرتبط با صادرات و واردات سلاح، کنترل بر مواد و فناوری‌های حساس هسته‌ای و تحریم‌های هدفمند علیه افراد و نهادهای مشخص بازمی‌گردد. علاوه بر این، برخی اقدام‌های منطقه‌ای و حقوقی مثل فریز دارایی‌های مشخص یا محدودیت‌های تحریمی از سوی اتحادیه اروپا هم اعلام شده‌اند. در عین حال اعلامیه‌ها معمولاً می‌گویند که دیپلماسی باز است و راه گفت‌وگو بسته نیست.
**اثر فوری روی اقتصاد ایران چه خواهد بود؟ آیا شوک ناگهانی در راه است؟
بهتر است بین دو چیز فرق بگذاریم: اول تأثیر روانی و تراکنشی که خیلی زود خودش را نشان می‌دهد، مانند بالا رفتن هزینه بیمه کشتی و مشکل در تسویه حساب‌های بین‌المللی؛ دوم تأثیر واقعی تجاری که وابسته به رفتار خریداران و شرکا است. اگر خریداران نفت و شرکای تجاری عملاً تعامل رسمی را متوقف کنند، درآمد ارزی کاهش می‌یابد و فشار بودجه‌ای بیشتر می‌شود. اما تجربه نشان داده اقتصاد ایران در سال‌های گذشته راه‌هایی برای ادامه مراودات غیررسمی و جایگزینی پیدا کرده؛ پس شدت اثر به نحوه اجرا و واکنش بازیگران خارجی بستگی دارد. در مجموع: احتمالاً فشارها افزایش می‌یابد، اما اینکه این فشار تبدیل به «فاجعه فوری» شود یا نه، به نحوه اجرا و عکس‌العمل بازارها بستگی دارد.
**بازار نفت جهانی چه واکنشی خواهد داشت؟ قیمت نفت بالا می‌رود؟
بازار نفت معمولاً بر پایه چند عنصر واکنش می‌دهد: میزان واقعی کاهش عرضه از ایران، توان بقیه تولیدکنندگان برای جبران، و سطح ذخایر استراتژیک. اگر قطع قابل‌توجهی در صادرات ایران رخ دهد و تولیدکنندگان دیگر نتوانند جبران کنند، قیمت‌ها صعود خواهند کرد. اما اگر مشتریان بزرگ (مثلاً بعضی پالایشگاه‌ها در آسیا) راه‌هایی برای ادامه خرید بیابند یا تولیدکنندگان دیگر جبران کنند، تأثیر محدودتر خواهد بود. در شرایط کنونی بسیاری از تحلیل‌گران انتظار ندارند قطع کامل و فوری عرضه رخ دهد، هرچند ریسک نوسان قیمت وجود دارد.
**فریز دارایی‌های بانک مرکزی تا چه حد دردسرساز است؟
فریز دارایی‌های کلیدی پیچیدگی‌ها را بیشتر می‌کند چون کانال‌های رسمی پرداخت را تنگ‌تر می‌سازد. دولت برای واردات ضروری (مثل دارو) یا پرداخت‌های بین‌المللی به دسترسی به ارز نیاز دارد؛ اگر این دسترسی محدود شود، فشار روی بازار ارز و روند واردات می‌افتد. علاوه بر این، شرکت‌های بین‌المللی که نگران تبعات حقوقی هستند، تمایل کمتری به همکاری رسمی خواهند داشت که جریان تجارت رسمی را کاهش می‌دهد و هزینه عملیات را بالا می‌برد. این‌ها همه می‌تواند تورم و تلاطم ارزی را تشدید کند.
**اختلاف بین اعضای بین‌المللی (مثلاً مخالفت روسیه و چین) چه معنی‌ای دارد برای اثربخشی تحریم‌ها؟
اختلاف‌نظر بین بازیگران بزرگ باعث کاهش اثربخشی کامل تحریم‌ها می‌شود؛ اگر بعضی کشورها همکاری نکنند یا راه‌هایی برای ادامه تعامل فراهم کنند، امکان دورزدن تحریم‌ها بیشتر می‌شود. با این حال، حتی با اختلافات سیاسی، شرکت‌ها و بانک‌های بزرگی هستند که بخاطر دسترسی به بازارهای غربی یا نگرانی از پیامدهای ثانویه، از تعامل با ایران پرهیز می‌کنند. بنابراین اثربخشی تحریم‌ها موضوع پیچیده‌ای است که ترکیبی از سیاست بین‌المللی و منطق اقتصادی بازار را دربر می‌گیرد.
** کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاران چه نکاتی را باید در نظر بگیرند؟
سه ریسک اصلی را در نظر داشته باشید:
۱. ریسک حقوقی و تحریم‌های ثانویه؛ شرکت‌ها ممکن است با جریمه یا محرومیت روبرو شوند.
۲. ریسک عملیاتی؛ مشکلات در انتقال پول، بیمه و لجستیک که پروژه‌ها را کند یا پرهزینه می‌کند.
۳. ریسک بازار؛ نوسان نرخ ارز و قیمت کالاها.
توصیه عملی من این است که سناریو بسازید، زنجیره تأمین و مشتریان‌تان را متنوع کنید، و پیش از هر معامله پرریسک، نظرات حقوقی و انطباق (compliance) را بررسی کنید.
**دولت ایران چه کارهایی می‌تواند برای کاهش اثرات انجام دهد؟
چند اقدام کوتاه‌مدت و میان‌مدت معقول وجود دارد: مدیریت هوشمند ارز (اولویت‌بندی واردات ضروری)، استفاده محتاطانه از ذخایر ارزی برای حداقل کردن اختلال در تأمین کالاهای حیاتی، تقویت دیپلماسی منطقه‌ای و دوجانبه برای حفظ کانال‌های تجاری، و انجام اصلاحات ساختاری که درآمدهای غیرنفتی را افزایش دهد. همچنین طراحی سازوکارهای جایگزین تسویه (با آگاهی از هزینه‌ها) و تشدید تلاش‌ها برای جذب سرمایه‌گذاری بومی اهمیت دارد.
**اگر بدترین حالت اتفاق بیفتد، طی ۱۲ تا ۲۴ ماه آینده چه انتظاری می‌توان داشت؟
دو سناریو پیش‌بینی می‌شود:
یک) سناریوی سخت: اگر اجرای تحریم‌ها کامل و گسترده باشد و صادرات نفت به طور جدی کاهش یابد، رشد اقتصادی کند یا منفی می‌شود، کسری بودجه و حساب جاری افزایش می‌یابد و فشار بر نرخ ارز و قیمت‌ها زیاد می‌شود.
دو) سناریوی معتدل: اگر اجرا ناقص باشد یا خریداران راه‌های جزئی برای ادامه تعامل پیدا کنند، ضربه متکی بر افزایش هزینه‌های معاملاتی، کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و نوسانات ارزی خواهد بود، اما اقتصاد می‌تواند با سازوکارهای جایگزین تا حدی کنار بیاید.
در هر دو حالت، خانواده‌ها و کسب‌وکارهای کوچک معمولاً آسیب‌پذیرتر خواهند بود و سیاست‌گذاری هوشمند برای حمایت از نیازهای پایه‌ای ضروری است.
**برای جمع‌بندی این گفت‌وگو می‌خواهم بپرسم پیامدهای آنچه گفته شد برای بازارها و جامعه بین‌المللی چیست؟
اول اینکه اسنپ‌بک بیشتر نماد تشدید فشار است تا پایان همه تعامل‌ها؛ ولی اثرات واقعی به چگونگی اجرا و واکنش بازیگران بستگی دارد. دوم اینکه حتی اگر اختلال مستقیم در بازار نفت محدود بماند، هزینه‌های تجارت رسمی و ریسک‌های عملیاتی افزایش می‌یابد و این موضوع رفاه مردم و کسب‌وکارها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. سوم اینکه بهترین مسیر برای کاهش خسارت‌ها ترکیب دیپلماسی با سیاست‌گذاری اقتصادی هوشمند است؛ هم کاهش تنش‌های سیاسی و هم اصلاحات اقتصادی می‌تواند فضا را بهتر کند. در کوتاه‌مدت، بازارها و شرکت‌ها باید ریسک‌ها را بازبینی کرده و آمادگی عملیاتی خود را افزایش دهند.
