استانی پهناور، محروم از کتابخانه
سیستان و بلوچستان به‌عنوان دومین استان پهناور ایران بعد از کرمان با پتانسیل عظیم انسانی و فرهنگی، به‌دلیل محرومیت تاریخی از زیرساخت‌های پایه هنوز نتوانسته از ظرفیت واقعی خود در بخش‌های مختلف استفاده کند.
دسترسی به زیرساخت‌های فرهنگی، به‌ویژه کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی توسعه‌یافتگی، در این استان با چالش‌های جدی روبه‌روست و به همین خاطر نیاز به برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری کلان در این حوزه بیش از پیش احساس می‌شود.
براساس گزارش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سیستان و بلوچستان دارای ۷۸کتابخانه عمومی نهادی و مشارکتی است. با توجه به نفوس جمعیتی که براساس سرشماری سال ۱۴۰۰ حدود ۲.۵میلیون نفر اعلام شده است، سرانه فضای کتابخانه‌ای در این استان به ازای هر نفر به حدود ۰.۰۶متر مربع می‌رسد. این در حالی است که سرانه استاندارد کشوری حدود ۰.۲متر مربع تعریف شده و این رقم نشان می‌دهد سیستان و بلوچستان از نظر جایگاهی در یکی از پایین‌ترین رتبه‌ها در این شاخص قرار دارد. از آنجا که سیستان و بلوچستان دومین استان پهناور ایران است، پراکندگی نامتوازنی در کتابخانه‌های آن به‌چشم می‌خورد. کتابخانه‌های موجود عمدتا در مراکز شهرستان‌ها متمرکز‌ند و بسیاری از شهرهای کوچک و روستاهای این استان یا فاقد کتابخانه‌هستند یا کتابخانه‌هایی بسیار کوچک و کم‌بضاعت در آنها فعال است.
نیازمند ۵ کتابخانه با استاندارد ملی
دکتر غلامرضا مقدم، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه با بیان این‌که در دنیای حاضر قبل از احداث کتابخانه در هر نقطه از کشور ابتدا نیازسنجی می‌شود، به جام‌جم می‌گوید: برای رسیدن به حداقل استانداردهای کشوری و پوشش جمعیتی جوان و تشنه دانش در سیستان و بلوچستان به یک سرمایه‌گذاری عظیم نیاز است.
وی ادامه می‌دهد: در تمام دنیا کتابخانه‌های مرکزی و بزرگ آن‌قدر مهم هستند که بسیاری از گردشگران خارجی حتما سری به آن می‌زنند. با این اوصاف و با در نظر گرفتن گستردگی سیستان و بلوچستان، این استان حداقل به پنج کتابخانه بزرگ و مجهز در سطح استاندارد ملی در کلانشهرهایی مانند زاهدان، زابل، ایرانشهر، چابهار و کنارک نیاز دارد تا بتوانند به‌عنوان قطب فرهنگی و پژوهشی منطقه عمل کنند.
مقدم با بیان این‌که ساخت کتابخانه‌های شهری و روستایی باید به‌صورت علمی و حتی با معماری‌های خاص و جذاب انجام شود، تصریح می‌کند: برای پوشش دادن جمعیت سیستان و بلوچستان، ایجاد حداقل ۵۰کتابخانه متوسط و کوچک جدید در شهرها و روستاهای محروم ضروری به‌نظر می‌رسد. البته با توجه به پراکندگی جمعیت عشایری و روستایی در مناطق دوردست، راه‌اندازی حداقل ۱۰کتابخانه سیار می‌تواند راهکاری عملی و فوری برای رساندن کتاب به‌دست دانش‌آموزان و علاقه‌مندان به مطالعه در دورافتاده‌ترین نقاط این استان باشد.
این جامعه‌شناس تأکید می‌کند: در مجموع برای رسیدن به میانگین قابل قبول سرانه فضای کتابخانه‌ای، سیستان و بلوچستان نیازمند حداقل دو‌برابر کردن تعداد و فضاهای کتابخانه‌ای خود است.
حدود یک دهه پیش مدیرکل وقت نهاد کتابخانه‌های عمومی سیستان و بلوچستان تعداد کتاب‌های مخزن استان را ۵۵۰هزار جلد برشمرده و با بیان این‌که زیربنای کتابخانه به ازای هر ۱۰۰نفر از جمعیت استان ۶۰سانتی‌متر مربع است، گفته بود: براساس سند چشم‌انداز باید تا سال ۱۴۰۴ به ازای هر نفر، چهار جلد کتاب در کتابخانه‌های استان موجود باشد که اگر در این زمینه هم جمعیت استان را به سه‌میلیون نفر تخمین بزنیم باید ۱۲میلیون جلد کتاب داشته باشیم.
درباره مشکلات این استان همین بس که سال ۱۴۰۴ از راه رسید و آب از آب تکان نخورد و فقط تعداد جمعیت تغییر کرد!
خاستگاه فرهیختگان و اندیشمندان
سیستان و بلوچستان به‌رغم محرومیت‌ها، زادگاه و پرورش‌دهنده بزرگان بسیاری در عرصه‌های علم، ادب و عرفان است که هر کدام ستاره‌ای در آسمان فرهنگ ایران‌زمین به‌شمار می‌روند.محتشم بلوچ ازشاعران معاصر و پرآوازه که شعر او به زبان بلوچی طرفداران بسیاری دارد هم فخر این منطقه‌است. بسیاری از محدثان و عالمان بزرگ اسلامی با نسبت «بُستی» یا «سیستانی» در کتب رجال و تاریخ آمده‌اند که نشان از مرکزیت علمی این منطقه در قرون اولیه اسلامی دارد.از بزرگان معاصر هم باید به پروفسور محمدعلی ابراهیمی از دانشمندان برجسته در حوزه نانوتکنولوژی، دکتر‌محمدناصر اعرابی، استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگر حوزه فرهنگ و ادب بلوچستان و همچنین ده‌ها شاعر و نویسنده خوش‌قلم بلوچ و سیستانی که به زبان‌های محلی و فارسی فعال هستند اشاره کرد که غنای فرهنگی این دیار را نمایندگی‌می‌کنند.
راه‌اندازی کتابخانه‌های دیجیتال
در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا، نحوه و میزان دسترسی شهروندان به کتابخانه‌ها، یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی به‌شمار می‌آید. به همین دلیل تلاش می‌شود با بهره‌مندی از فناوری‌های نوین، دشواری دسترسی به کتابخانه‌ها کاهش یافته و مردم در دورترین مناطق هم بتوانند کتاب‌های مورد نظرشان را به‌دست بیاورند. با این اوصاف، هنوز در بسیاری از استان‌های ایران_ حتی در مراکز شهرستان‌ها_ مراجعه فیزیکی تنها راه ساکنان برای رسیدن به کتاب است. ضمن این‌که اغلب با کتابخانه‌هایی با منابع معدود و قدیمی مواجه هستند. مقدم با بیان این‌که وجود کتابخانه‌های مدارس و مساجد می‌تواند کمک شایانی در دسترسی شهروندان به کتاب باشد، می‌گوید: این مکان‌ها مسئولیت کتابخانه عمومی را برعهده دارند اما اغلب فاقد سیستم حرفه‌ای و منابع به‌روز هستند. به همین خاطر کمتر کسی روی این کتابخانه‌ها به‌عنوان یک مرجع برای دستیابی به کتاب‌های مورد نظر حساب باز می‌کند.
این جامعه‌شناس با اشاره به نقش کتابخانه‌های سیار برای تأمین نیاز علاقه‌مندان به مطالعه در سیستان و بلوچستان توضیح می‌دهد: در این استان تعدادی کتابخانه سیار توسط نهاد کتابخانه‌ها و خیرین فعال است اما با توجه به وسعت و پراکندگی شهرستان‌ها و روستاها، این مقدار به‌شدت ناکافی است.
وی تصریح می‌کند: دسترسی دیجیتالی به کتاب‌ها بهترین گزینه برای چنین شرایطی است. بر همین اساس در سال‌های اخیر و با بهبود نسبی پوشش اینترنت، استفاده از کتابخانه‌های دیجیتال و اپلیکیشن‌های مطالعه در بین قشر جوان در شهرها و روستاها رواج یافته اما در مناطق محروم که حتی برق پایدار نیز وجود ندارد این گزینه به‌نوعی منتفی است.
براساس گزارش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سیستان و بلوچستان دارای ۷۸کتابخانه عمومی نهادی و مشارکتی است. با توجه به نفوس جمعیتی که براساس سرشماری سال ۱۴۰۰ حدود ۲.۵میلیون نفر اعلام شده است، سرانه فضای کتابخانه‌ای در این استان به ازای هر نفر به حدود ۰.۰۶متر مربع می‌رسد. این در حالی است که سرانه استاندارد کشوری حدود ۰.۲متر مربع تعریف شده و این رقم نشان می‌دهد سیستان و بلوچستان از نظر جایگاهی در یکی از پایین‌ترین رتبه‌ها در این شاخص قرار دارد. از آنجا که سیستان و بلوچستان دومین استان پهناور ایران است، پراکندگی نامتوازنی در کتابخانه‌های آن به‌چشم می‌خورد. کتابخانه‌های موجود عمدتا در مراکز شهرستان‌ها متمرکز‌ند و بسیاری از شهرهای کوچک و روستاهای این استان یا فاقد کتابخانه‌هستند یا کتابخانه‌هایی بسیار کوچک و کم‌بضاعت در آنها فعال است.
نیازمند ۵ کتابخانه با استاندارد ملی
دکتر غلامرضا مقدم، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه با بیان این‌که در دنیای حاضر قبل از احداث کتابخانه در هر نقطه از کشور ابتدا نیازسنجی می‌شود، به جام‌جم می‌گوید: برای رسیدن به حداقل استانداردهای کشوری و پوشش جمعیتی جوان و تشنه دانش در سیستان و بلوچستان به یک سرمایه‌گذاری عظیم نیاز است.
وی ادامه می‌دهد: در تمام دنیا کتابخانه‌های مرکزی و بزرگ آن‌قدر مهم هستند که بسیاری از گردشگران خارجی حتما سری به آن می‌زنند. با این اوصاف و با در نظر گرفتن گستردگی سیستان و بلوچستان، این استان حداقل به پنج کتابخانه بزرگ و مجهز در سطح استاندارد ملی در کلانشهرهایی مانند زاهدان، زابل، ایرانشهر، چابهار و کنارک نیاز دارد تا بتوانند به‌عنوان قطب فرهنگی و پژوهشی منطقه عمل کنند.
مقدم با بیان این‌که ساخت کتابخانه‌های شهری و روستایی باید به‌صورت علمی و حتی با معماری‌های خاص و جذاب انجام شود، تصریح می‌کند: برای پوشش دادن جمعیت سیستان و بلوچستان، ایجاد حداقل ۵۰کتابخانه متوسط و کوچک جدید در شهرها و روستاهای محروم ضروری به‌نظر می‌رسد. البته با توجه به پراکندگی جمعیت عشایری و روستایی در مناطق دوردست، راه‌اندازی حداقل ۱۰کتابخانه سیار می‌تواند راهکاری عملی و فوری برای رساندن کتاب به‌دست دانش‌آموزان و علاقه‌مندان به مطالعه در دورافتاده‌ترین نقاط این استان باشد.
این جامعه‌شناس تأکید می‌کند: در مجموع برای رسیدن به میانگین قابل قبول سرانه فضای کتابخانه‌ای، سیستان و بلوچستان نیازمند حداقل دو‌برابر کردن تعداد و فضاهای کتابخانه‌ای خود است.
حدود یک دهه پیش مدیرکل وقت نهاد کتابخانه‌های عمومی سیستان و بلوچستان تعداد کتاب‌های مخزن استان را ۵۵۰هزار جلد برشمرده و با بیان این‌که زیربنای کتابخانه به ازای هر ۱۰۰نفر از جمعیت استان ۶۰سانتی‌متر مربع است، گفته بود: براساس سند چشم‌انداز باید تا سال ۱۴۰۴ به ازای هر نفر، چهار جلد کتاب در کتابخانه‌های استان موجود باشد که اگر در این زمینه هم جمعیت استان را به سه‌میلیون نفر تخمین بزنیم باید ۱۲میلیون جلد کتاب داشته باشیم.
درباره مشکلات این استان همین بس که سال ۱۴۰۴ از راه رسید و آب از آب تکان نخورد و فقط تعداد جمعیت تغییر کرد!
خاستگاه فرهیختگان و اندیشمندان
سیستان و بلوچستان به‌رغم محرومیت‌ها، زادگاه و پرورش‌دهنده بزرگان بسیاری در عرصه‌های علم، ادب و عرفان است که هر کدام ستاره‌ای در آسمان فرهنگ ایران‌زمین به‌شمار می‌روند.محتشم بلوچ ازشاعران معاصر و پرآوازه که شعر او به زبان بلوچی طرفداران بسیاری دارد هم فخر این منطقه‌است. بسیاری از محدثان و عالمان بزرگ اسلامی با نسبت «بُستی» یا «سیستانی» در کتب رجال و تاریخ آمده‌اند که نشان از مرکزیت علمی این منطقه در قرون اولیه اسلامی دارد.از بزرگان معاصر هم باید به پروفسور محمدعلی ابراهیمی از دانشمندان برجسته در حوزه نانوتکنولوژی، دکتر‌محمدناصر اعرابی، استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگر حوزه فرهنگ و ادب بلوچستان و همچنین ده‌ها شاعر و نویسنده خوش‌قلم بلوچ و سیستانی که به زبان‌های محلی و فارسی فعال هستند اشاره کرد که غنای فرهنگی این دیار را نمایندگی‌می‌کنند.
راه‌اندازی کتابخانه‌های دیجیتال
در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا، نحوه و میزان دسترسی شهروندان به کتابخانه‌ها، یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی به‌شمار می‌آید. به همین دلیل تلاش می‌شود با بهره‌مندی از فناوری‌های نوین، دشواری دسترسی به کتابخانه‌ها کاهش یافته و مردم در دورترین مناطق هم بتوانند کتاب‌های مورد نظرشان را به‌دست بیاورند. با این اوصاف، هنوز در بسیاری از استان‌های ایران_ حتی در مراکز شهرستان‌ها_ مراجعه فیزیکی تنها راه ساکنان برای رسیدن به کتاب است. ضمن این‌که اغلب با کتابخانه‌هایی با منابع معدود و قدیمی مواجه هستند. مقدم با بیان این‌که وجود کتابخانه‌های مدارس و مساجد می‌تواند کمک شایانی در دسترسی شهروندان به کتاب باشد، می‌گوید: این مکان‌ها مسئولیت کتابخانه عمومی را برعهده دارند اما اغلب فاقد سیستم حرفه‌ای و منابع به‌روز هستند. به همین خاطر کمتر کسی روی این کتابخانه‌ها به‌عنوان یک مرجع برای دستیابی به کتاب‌های مورد نظر حساب باز می‌کند.
این جامعه‌شناس با اشاره به نقش کتابخانه‌های سیار برای تأمین نیاز علاقه‌مندان به مطالعه در سیستان و بلوچستان توضیح می‌دهد: در این استان تعدادی کتابخانه سیار توسط نهاد کتابخانه‌ها و خیرین فعال است اما با توجه به وسعت و پراکندگی شهرستان‌ها و روستاها، این مقدار به‌شدت ناکافی است.
وی تصریح می‌کند: دسترسی دیجیتالی به کتاب‌ها بهترین گزینه برای چنین شرایطی است. بر همین اساس در سال‌های اخیر و با بهبود نسبی پوشش اینترنت، استفاده از کتابخانه‌های دیجیتال و اپلیکیشن‌های مطالعه در بین قشر جوان در شهرها و روستاها رواج یافته اما در مناطق محروم که حتی برق پایدار نیز وجود ندارد این گزینه به‌نوعی منتفی است.
