بازگشت به سیره عدالت‌محور پیامبر(ص) تنها راه نجات جوامع اسلامی است
سیره وحدت آفرین
رحلت پیامبر اکرم(ص) نقطه عطفی در تاریخ اسلام بود؛ واقعه‌ای سرنوشت‌ساز که جامعه اسلامی را درگیر مسائل عاطفی، سیاسی و اجتماعی گسترده‌ای کرد. اخلاق‌مداری و مردم‌داری پیامبر(ص) در واپسین روزهای حیات‌شان، نشان داد عدالت اجتماعی و وحدت امت، محور بقای جامعه اسلامی است. به همین مناسبت ما با حجت‌الاسلام دکتر جعفر فخرآذر، پژوهشگر تاریخ تشیع، درباره اهمیت این واقعه و پیام‌های آن برای زندگی امروز مسلمانان به گفت‌وگو نشستیم.
آقای دکتر، رحلت پیامبر اسلام(ص) را چگونه می‌توان در تاریخ اسلام ارزیابی کرد؟
رحلت پیامبر اکرم(ص) بی‌تردید یکی از بزرگ‌ترین نقاط عطف تاریخ اسلام است. این واقعه نه‌فقط از بُعد عاطفی بر مردم اثر گذاشت، بلکه ساختار قدرت، انسجام اجتماعی و آینده امت را نیز تحت تأثیر قرار داد. آنچه اهمیت دارد، این است که جامعه مسلمانان در آن لحظه هنوز در ابتدای راه تمدن‌سازی اسلامی قرار داشت و فقدان رهبری پیامبر(ص) آنان را با پرسش‌های جدی مواجه ساخت: آینده رهبری چه می‌شود؟ چگونه می‌توان وحدت را حفظ کرد و چه کسانی بار مسئولیت هدایت امت را به دوش خواهند کشید؟ همین پرسش‌ها بودند که بعدها به بحران جانشینی و رخدادهایی چون سقیفه انجامید.
ویژگی‌های پیامبر(ص) در روزهای پایانی عمر شریف‌شان چه بود و از این سیره چه می‌توان آموخت؟
آنچه از منابع معتبر مانند «سیره ابن هشام» یا «طبقات الکبری» برمی‌آید، این است که پیامبر(ص) حتی در واپسین روزهای حیات، دستان‌شان از اداره جامعه کوتاه نشد. اخلاق‌مداری، تواضع و مردم‌داری پیامبر(ص) در این روزها به اوج خود رسیده بود. حضرت در بستر بیماری هم به نیازهای مردم توجه داشتند، از حال یاران جویا می‌شدند و همواره بر عدالت و رفع تبعیض تأکید می‌کردند. این برای ما درس بزرگی است که رهبر جامعه تا آخرین لحظه باید نسبت به مردم احساس مسئولیت کند و مسائل شخصی را بر منافع عمومی مقدم ندارد.
دربرخی منابع آمده است که پیامبر(ص) حتی در بستر بیماری فرمان‌هایی درباره سپاه اسامه صادر کردند. این اقدام چه معنایی دارد؟
بله، این یک نکته بسیار مهم است. سپاه اسامه مأموریت داشت تا به مرزهای شام اعزام شود. پیامبر(ص) در شرایطی که بیماری بر ایشان غلبه کرده بود، همچنان بر لزوم حرکت سپاه تأکید داشتند. این نشان‌دهنده آن است که آن حضرت تا آخرین لحظه مسئولیت سیاسی و حکومتی خود را حفظ کردند. پیامبر(ص) می‌خواستند به امت بیاموزند که عدالت اجتماعی، امنیت جامعه و صیانت از مرزها از وظایف تعطیل‌ناپذیر حکومت اسلامی است، حتی اگر رهبر در بستر بیماری باشد.
واکنش مردم مدینه پس از شنیدن خبر رحلت پیامبر(ص) چگونه بود؟
منابع متعدد تاریخی توصیف کرده‌اند که صبح روز ۲۸ صفر سال یازدهم هجری، مدینه غرق در بهت و حیرت شد. برخی اصحاب در آغاز نمی‌توانستند این خبر را باور کنند و این شدت عاطفی از ارتباط قلبی مردم با پیامبر(ص) حکایت دارد. ۲۳ سال زندگی پیامبر(ص) در میان مردم و محبت بی‌وقفه ایشان، به گونه‌ای پیوند عاطفی ایجاد کرده بود که تصور جامعه بدون حضور ایشان برای مسلمانان دشوار بود. این واکنش هیجانی، جلوه‌ای از رهبری مبتنی بر محبت و اعتمادسازی است که پیامبر(ص) در طول حیات‌شان بنیان گذاشته بودند.
نقش اهل‌بیت(ع) به‌ویژه امیرالمؤمنین علی(ع) در این شرایط چه بود؟
امیرالمؤمنین علی(ع) در این شرایط بسیار حساس، باری دوچندان بر دوش داشتند. از یک‌سو باید مسئولیت‌های سنگین کفن و دفن پیامبر(ص) را بر‌عهده می‌گرفتند و از سوی دیگر باید مراقب حال حضرت فاطمه(س) می‌بودند که در اندوه فقدان پدر داغدار بودند. صبر و بردباری امام علی(ع) در این دوران، ادامه‌دهنده مسیر پیامبر(ص) بود. ایشان با وجود مصائب، بر وحدت جامعه پای فشردند تا امت دچار فروپاشی نشود. این رفتار نشان می‌دهد که اهل‌بیت(ع) نه‌تنها وارث دانش و فضیلت‌های پیامبر(ص) بودند، بلکه مسئولیت پاسداری از بنیان امت اسلامی را نیز به دوش داشتند.
بحران سیاسی پس از رحلت پیامبر(ص) چه نشانه‌هایی داشت؟
مهم‌ترین بحران سیاسی پس از رحلت، اجتماع سقیفه بنی‌ساعده بود که هنوز پیکر پاک پیامبر(ص) دفن نشده برگزار شد. این رخداد، بذر اختلافی را در امت اسلامی کاشت که آثار آن تا قرن‌ها ادامه یافت. واقعیت این است که مسأله جانشینی پیامبر(ص) بزرگ‌ترین آزمون تاریخ اسلام بود. در فاصله‌ای کوتاه پس از آن نیز ماجراهای غصب فدک و محدودیت‌هایی که بر اهل‌بیت(ع) تحمیل شد، نشان داد که بخشی از جامعه از اصول عدالت اجتماعی پیامبر(ص) فاصله گرفته است. این مسائل در منابع هر دو مذهب شیعه و اهل‌سنت بازتاب یافته و نیازمند بازخوانی دقیق تاریخی است.
پیام اصلی پیامبر(ص) برای امت اسلامی چه بود و چرا بر ثقلین تأکید فرمودند؟
پیامبر(ص) در آخرین لحظات حیات‌شان دو محور اصلی را برای بقای امت معرفی کردند: قرآن و عترت. این دو در کنار هم می‌توانند امت اسلامی را از لغزش در بحران‌ها نجات دهند. علت این تأکید آن است که قرآن کتاب هدایت الهی است و اهل‌بیت(ع) مفسران حقیقی آن. اگر تنها به یکی از این دو اکتفا شود، جامعه در فهم درست دین دچار خطا و تفرقه می‌شود. پیامبر(ص) با این توصیه در واقع «نقشه راه» آینده امت اسلامی را ترسیم کردند.
مسلمانان امروز از این رخداد تاریخی چه درسی می‌توانند بگیرند؟
نخستین درس، ضرورت اتحاد است. پیامبر(ص) بارها هشدار دادند تفرقه، امت اسلامی را ضعیف می‌کند و راه را برای نفوذ دشمنان می‌گشاید. امروز که جهان اسلام با بحران‌های متعدد روبه‌روست، بازگشت به این اصل بسیار حیاتی است. دومین درس، اهمیت عدالت اجتماعی و کرامت انسانی است. پیامبر(ص) همواره به دفاع از محرومان، زنان و ضعفا توجه می‌کردند و این الگو می‌تواند در سیاست‌گذاری‌های امروز راهگشا باشد. سومین درس، مدیریت بحران است؛ پیامبر(ص) نشان دادند که مواجهه با مشکلات باید همراه با حکمت، صبر و اخلاق‌مداری باشد.
رحلت پیامبر اکرم(ص) بی‌تردید یکی از بزرگ‌ترین نقاط عطف تاریخ اسلام است. این واقعه نه‌فقط از بُعد عاطفی بر مردم اثر گذاشت، بلکه ساختار قدرت، انسجام اجتماعی و آینده امت را نیز تحت تأثیر قرار داد. آنچه اهمیت دارد، این است که جامعه مسلمانان در آن لحظه هنوز در ابتدای راه تمدن‌سازی اسلامی قرار داشت و فقدان رهبری پیامبر(ص) آنان را با پرسش‌های جدی مواجه ساخت: آینده رهبری چه می‌شود؟ چگونه می‌توان وحدت را حفظ کرد و چه کسانی بار مسئولیت هدایت امت را به دوش خواهند کشید؟ همین پرسش‌ها بودند که بعدها به بحران جانشینی و رخدادهایی چون سقیفه انجامید.
ویژگی‌های پیامبر(ص) در روزهای پایانی عمر شریف‌شان چه بود و از این سیره چه می‌توان آموخت؟
آنچه از منابع معتبر مانند «سیره ابن هشام» یا «طبقات الکبری» برمی‌آید، این است که پیامبر(ص) حتی در واپسین روزهای حیات، دستان‌شان از اداره جامعه کوتاه نشد. اخلاق‌مداری، تواضع و مردم‌داری پیامبر(ص) در این روزها به اوج خود رسیده بود. حضرت در بستر بیماری هم به نیازهای مردم توجه داشتند، از حال یاران جویا می‌شدند و همواره بر عدالت و رفع تبعیض تأکید می‌کردند. این برای ما درس بزرگی است که رهبر جامعه تا آخرین لحظه باید نسبت به مردم احساس مسئولیت کند و مسائل شخصی را بر منافع عمومی مقدم ندارد.
دربرخی منابع آمده است که پیامبر(ص) حتی در بستر بیماری فرمان‌هایی درباره سپاه اسامه صادر کردند. این اقدام چه معنایی دارد؟
بله، این یک نکته بسیار مهم است. سپاه اسامه مأموریت داشت تا به مرزهای شام اعزام شود. پیامبر(ص) در شرایطی که بیماری بر ایشان غلبه کرده بود، همچنان بر لزوم حرکت سپاه تأکید داشتند. این نشان‌دهنده آن است که آن حضرت تا آخرین لحظه مسئولیت سیاسی و حکومتی خود را حفظ کردند. پیامبر(ص) می‌خواستند به امت بیاموزند که عدالت اجتماعی، امنیت جامعه و صیانت از مرزها از وظایف تعطیل‌ناپذیر حکومت اسلامی است، حتی اگر رهبر در بستر بیماری باشد.
واکنش مردم مدینه پس از شنیدن خبر رحلت پیامبر(ص) چگونه بود؟
منابع متعدد تاریخی توصیف کرده‌اند که صبح روز ۲۸ صفر سال یازدهم هجری، مدینه غرق در بهت و حیرت شد. برخی اصحاب در آغاز نمی‌توانستند این خبر را باور کنند و این شدت عاطفی از ارتباط قلبی مردم با پیامبر(ص) حکایت دارد. ۲۳ سال زندگی پیامبر(ص) در میان مردم و محبت بی‌وقفه ایشان، به گونه‌ای پیوند عاطفی ایجاد کرده بود که تصور جامعه بدون حضور ایشان برای مسلمانان دشوار بود. این واکنش هیجانی، جلوه‌ای از رهبری مبتنی بر محبت و اعتمادسازی است که پیامبر(ص) در طول حیات‌شان بنیان گذاشته بودند.
نقش اهل‌بیت(ع) به‌ویژه امیرالمؤمنین علی(ع) در این شرایط چه بود؟
امیرالمؤمنین علی(ع) در این شرایط بسیار حساس، باری دوچندان بر دوش داشتند. از یک‌سو باید مسئولیت‌های سنگین کفن و دفن پیامبر(ص) را بر‌عهده می‌گرفتند و از سوی دیگر باید مراقب حال حضرت فاطمه(س) می‌بودند که در اندوه فقدان پدر داغدار بودند. صبر و بردباری امام علی(ع) در این دوران، ادامه‌دهنده مسیر پیامبر(ص) بود. ایشان با وجود مصائب، بر وحدت جامعه پای فشردند تا امت دچار فروپاشی نشود. این رفتار نشان می‌دهد که اهل‌بیت(ع) نه‌تنها وارث دانش و فضیلت‌های پیامبر(ص) بودند، بلکه مسئولیت پاسداری از بنیان امت اسلامی را نیز به دوش داشتند.
بحران سیاسی پس از رحلت پیامبر(ص) چه نشانه‌هایی داشت؟
مهم‌ترین بحران سیاسی پس از رحلت، اجتماع سقیفه بنی‌ساعده بود که هنوز پیکر پاک پیامبر(ص) دفن نشده برگزار شد. این رخداد، بذر اختلافی را در امت اسلامی کاشت که آثار آن تا قرن‌ها ادامه یافت. واقعیت این است که مسأله جانشینی پیامبر(ص) بزرگ‌ترین آزمون تاریخ اسلام بود. در فاصله‌ای کوتاه پس از آن نیز ماجراهای غصب فدک و محدودیت‌هایی که بر اهل‌بیت(ع) تحمیل شد، نشان داد که بخشی از جامعه از اصول عدالت اجتماعی پیامبر(ص) فاصله گرفته است. این مسائل در منابع هر دو مذهب شیعه و اهل‌سنت بازتاب یافته و نیازمند بازخوانی دقیق تاریخی است.
پیام اصلی پیامبر(ص) برای امت اسلامی چه بود و چرا بر ثقلین تأکید فرمودند؟
پیامبر(ص) در آخرین لحظات حیات‌شان دو محور اصلی را برای بقای امت معرفی کردند: قرآن و عترت. این دو در کنار هم می‌توانند امت اسلامی را از لغزش در بحران‌ها نجات دهند. علت این تأکید آن است که قرآن کتاب هدایت الهی است و اهل‌بیت(ع) مفسران حقیقی آن. اگر تنها به یکی از این دو اکتفا شود، جامعه در فهم درست دین دچار خطا و تفرقه می‌شود. پیامبر(ص) با این توصیه در واقع «نقشه راه» آینده امت اسلامی را ترسیم کردند.
مسلمانان امروز از این رخداد تاریخی چه درسی می‌توانند بگیرند؟
نخستین درس، ضرورت اتحاد است. پیامبر(ص) بارها هشدار دادند تفرقه، امت اسلامی را ضعیف می‌کند و راه را برای نفوذ دشمنان می‌گشاید. امروز که جهان اسلام با بحران‌های متعدد روبه‌روست، بازگشت به این اصل بسیار حیاتی است. دومین درس، اهمیت عدالت اجتماعی و کرامت انسانی است. پیامبر(ص) همواره به دفاع از محرومان، زنان و ضعفا توجه می‌کردند و این الگو می‌تواند در سیاست‌گذاری‌های امروز راهگشا باشد. سومین درس، مدیریت بحران است؛ پیامبر(ص) نشان دادند که مواجهه با مشکلات باید همراه با حکمت، صبر و اخلاق‌مداری باشد.
